Marat Şibutov: “Rusiya ilə Qazaxıstan arasında fikir ayrılığı dərinləşir” – ƏTRAFLI

“Əlaqələrin kəsilməsi və ekspertləri dinləmək istəməməsi səbəbindən Qazaxıstan və Rusiyada bir-biri ilə bağlı illüziyalar hökm sürür. Buna görə də hər iki tərəf üçün çox incə olmasa da, böyük və səmimi söhbət lazımdır”.

araz.az   KONKRET.az-a istinadən bildirir ki, bu fikirləri  qazaxıstanlı politoloq Marat Şibutov açıqlayıb.

O, xüsusən dövlətlərarası münasibətlərin hazırkı durumu ilə bağlı danışıb:

“Bu yaxınlarda məşhur rus şərqşünası Vasili Kaşinin bir ifadəsini oxudum və çox xoşuma gəldi: “Rusiya cəmiyyətinin manixey dünyagörüşü (III əsrdə Sasanilər dövlətində yaranmış sinkretik dini təlim. Qurucusunun şərəfinə – “diri” epiteti əlavə edilməklə Maninin adını daşıyır – KONKRET.az) və onun isteriya vəziyyəti odur ki, məhz saxta problemlər daim müzakirə olunur (Məsələn: korrupsiya hər yerdədir, hər şey oğurlanıb, çinlilər bütün meşələri və bizi fəth edəcək və s.), lakin elektrik enerjisinin qiyməti və dəmir yolu şəbəkəsinin vəziyyəti kimi real problemlər müzakirə edilmir.
Düşünürəm ki, fərqli dərəcədə olsa da, eyni dünyagörüş Qazaxıstan cəmiyyətinə xasdır. İki belə isterik cəmiyyətin bir-biri ilə toqquşması daha maraqlıdır. Əlbəttə ki, müxtəlif media hadisələrini və onlara reaksiyaları təhlil edə bilərsiniz, bu da vacibdir, lakin mən Qazaxıstanla Rusiya arasında real ziddiyyətlər məsələsinə – çox nadir hallarda ictimai müzakirəyə çıxarılan məsələyə toxunmaq istərdim. Ola bilsin ki, bu, kimisə çaşdıracaq, amma sonradan onları həll etmək üçün əvvəlcə problemləri müəyyən etmək lazımdır.

İrrasional avrosentrizm

Əslində, 17-ci əsrdən etibarən Rusiya çətin seçim qarşısında qalıb: xarici siyasətinin əsasını ilk növbədə Asiya və ya Avropa ilə əməkdaşlıq üzərində qurmaq. Asiya ilə əməkdaşlıq Rusiya üçün həmişə faydalı olub, çünki rus sənətkarlarının məhsulları 16-cı əsrdən ora gedir, XVII əsrdən 19-cu əsrin ortalarına qədər Rusiya Çin, İran və Orta Asiya mallarını yenidən Avropaya satırdı. Rusiya isə Avropaya xammalı satırdı və həmişə münasib qiymətə olmurdu.

Bu bölgü yarmarkalarda aydın görünürdü – rusların ən böyüyü Makaryevskaya və İrbitskaya Rusiya İmperiyasının Asiya hissəsində yerləşirdi. Bu bölmə bu günə qədər gəlib çatmışdır – Rusiyanın 13 donor regionundan səkkizi Asiya hissəsində, beş Avropa regionundan üçü öz malları ilə xarici ticarətdə ixtisaslaşıb və bu regionlarda korporasiyaların baş qərargahları fəaliyyət göstərir.

Belə görünür ki, iqtisadiyyat siyasətə təsir göstərməlidir, lakin Böyük Pyotrla bunun əksi doğrudur – daxilində çox şeyin qurban verildiyi düşünülməmiş avrosentrizmə üstünlük verilir. Üstəlik, “Asiya” lənətə çevrilir.

Fyodor Mixayloviç Dostoyevski bu barədə ən yaxşı gündəliyində 8 yanvar 1881-ci ildə yazdığı “III. Göytəpə. Asiya bizim üçün nədir?” – Oradan bir sitat gətirəcəm:

“… Bəli, təkmilləşdirməli olduğumuz ən mühüm köklərdən biri varsa, bu, bizim Asiyaya baxışımızdır. Avropada bizi Asiya barbarı adlandırıb haqqımızda avropalılardan da çox asiyalı olduğumuzu deyəcəkləri qorxusunu qovmalıyıq. Avropanın bizi asiyalı hesab edəcəyi bu biabırçılıq iki əsrə yaxındır ki, bizi təqib edir. Amma xüsusilə bu biabırçılıq bizdə indiki XIX əsrdə daha da gücləndi və az qala çaxnaşma həddinə çatdı. Bizim bu səhv biabırçılığımız, özümüzə olan bu yanlış baxışımız asiyalılar deyil (biz heç vaxt dayanmamışıq) avropalılar kimi yeganədir – bu biabırçılıq və bu yanlış baxış bu iki əsr ərzində bizə çox baha başa gəldi. Biz isə mənəvi müstəqilliyimizi itirdik. Uğursuz Avropa siyasətimizin və nəhayət, Avropaya yalnız avropalı olduğumuzu, asiyalı olmadığımızı sübut etmək üçün bizə nə qədər lazım idi ödədik. … Və bu arada Asiya – və həqiqətən də bu, bizim gələcəyimizin nəticəsi ola bilər – mən bunu bir daha vurğulayıram! Əgər biz bu ideyanı qismən də olsa mənimsəsəydik – ah, o zaman hansı kök sağalardı! Asiya, bizim Asiya Rusiyamız – axı bu da bizim xəstə kökümüzdür, onu nəinki təravətləndirmək lazımdır, həm də tamamilə diriltmək və yenidən yaratmaq lazımdır! Prinsip, yeni prinsip, biznesə yeni baxış – bu lazımdır!”

Rusiyanın Qazaxıstan və Orta Asiyaya ixracına nəzər salsanız, 96 məhsul qrupundan altı qrupda 50%-dən çox, 12 qrupda 40%-dən, 18 qrupda 30%-dən çox paya malikdir, bütün qeyri-əmtəə məhsulları yüksək əlavə dəyəri olan mallar, yəni 36 məhsul qrupu üzrə əsas ixrac regionudur. Əslində Rusiya imperiyası dövründə də eyni vəziyyət təkrarlanır.

Müvafiq olaraq, buradan münasibətlər qurmaq lazımdır.

Kəsilmiş rabitə

Hələ 2018-ci ildə həmmüəlliflər Yuri Solozobov və Natalya Malyarçukla iki ölkə arasında əlaqənin kəsilməsi barədə Rusiya-Qazaxıstan münasibətləri haqqında hesabatın bir hissəsini yazmışdım. Bir sitatı təqdim edirik: “Sirr deyil ki, Qazaxıstan-Rusiya münasibətlərində müəyyən anlaşılmazlıq yaranıb və öz həllini hələ də tapmır. Fikrimizcə, əsas səbəb siyasi və ekspert ünsiyyətindəki boşluqdur. Bu o deməkdir ki, Qazaxıstan Rusiyanın nə istədiyini başa düşməyi dayandırıb və digər tərəfdən Rusiya Qazaxıstanı sırf Rusiya mediasının optikasında görür.

Sadə dillə desək, qarşılıqlı gündəmi ən “sarı” xəbərlər müəyyənləşdirir, hakimiyyətdə sistemli analitik iş, qonşu dövlətlərdə ictimai-siyasi vəziyyətin monitorinqi aparılmır. Bu, iki ölkə liderləri arasında əla münasibətlər, daim artan ticarət dövriyyəsi və uğurlu sərhəd ticarəti, rusların və qazaxların bir-birinə xoş əhval-ruhiyyəsi ilə baş verir. Nəticədə bir-birinin sadə anlaşılmazlığı səbəbindən kortəbii böhran riski artır ki, bu da media isteriyası səbəbindən ciddi bir şeyə çevriləcək.

O vaxtdan bəri hər iki ölkənin mediası neqativləri təkrarlamağa daha da meyllidir, çünki “heç kimə yaxşı xəbər lazım deyil”, üstəlik indi qalmaqallara daha çox həris olan teleqram və YouTube kanalları şəklində çoxlu müxtəlif kvazi-media var. Bütün bunlar əhəmiyyətsiz bir hadisənin böyük miqyasda şişməsi və heç kimin buna reaksiya verməyə vaxtı olmadığı çox problemli vəziyyət yaradır. Onsuz da siyasətçilər təbliğat aparırlar, əksinə yox, çünki artıq hər şeyə nəzarət edən mərkəzlər yoxdur.

Eyni zamanda, Qazaxıstan başa düşmür ki, Rusiyada təkcə öz müxbirlərinə malik olmaq fayda vermir. Dövlət eyni zamanda Rusiya KİV-ləri ilə fəal əlaqə qurmalı, onların maraqlarını sistemli şəkildə lobbi etməıidir. Rusiya da öz növbəsində qonşularının fəaliyyətini daha sistemli şəkildə işıqlandırmalıdır – dünya təkcə ABŞ və Ukraynadan ibarət deyil, əks halda belə çıxır ki, rus mesajları bir istiqamətdə gedir və Staraya meydanında heç kimə rəy lazım deyil.

Qarşılıqlı illüziyalar

Kommunikasiyaların kəsilməsi və ekspertləri dinləmək istəməməsi səbəbindən hər iki ölkədə qarşı tərəflə bağlı illüziyalar hökm sürür. Rusiyada Qazaxıstanla bağlı illüziyalar var ki, qazaxıstanlılar yuxudadırlar və SSRİ-nin dirçəlişini görürlər və təbii ki, onlar mütləq hansısa böyük qardaşın onlara nə etməli olduqlarını söylədiyini görmək istəyirlər. Eyni zamanda, Qazaxıstan əhalisinin dəyişməsi nəzərə alınmır, bu da Rusiyadan daha çox başqa ölkələrə gedir.

O, uzun illər ərzində MDB-ni Ukrayna naminə dəstəklədi, bu da Aİİ-nin normal inkişafına imkan vermədi. KTMT-də hələ də onu tamhüquqlu təhlükəsizlik təşkilatına çevirəcək komponentlər yoxdur və hər şeydən əvvəl qurumun normal büdcəsi yoxdur. Siz hamıya deyə bilməzsiniz ki, biz NATO-nun rəqibiyik, əgər NATO-nun bir təşkilat olaraq büdcəsi 500 dəfə böyükdürsə, onda boşluq ən azı 50 dəfə azaldılmalıdır, əks halda bu, ayıbdır.

Mən heç kadrları demirəm – Rusiya inteqrasiya təşkilatlarının rəhbərliyinə insanları Afrikadakı fillər kimi qəbiristanlığa göndərir. Lakin bu, Rusiya səfirlikləri üçün də xarakterikdir. Bəs o zaman bu təşkilatlara necə ciddi münasibət gözləmək olar?

Yaxşı, əgər siz müqavilə bağlamısınızsa, onda siz ona əməl etməlisiniz və əvvəlcə sanksiyaları elan etməməli, sonra Aİİ-nin yaradılması haqqında sazişə geriyə dəyişikliklər etməlisiniz.

Ticarət müharibələri

Aİİ-nin növbəti Ağ Kitabı artıq yazılıb, lakin Avrasiya İqtisadi Komissiyası tərəfindən hələ dərc olunmayıb, burada Aİİ ölkələrinin bir-biri üçün yaratdığı istisnalar, məhdudiyyətlər və maneələr sadalanır. Təbii ki, orada hamı yaxşıdır, lakin Rusiyada Qazaxıstanın aksizli mallarına qeyri-rəsmi qadağa və Qazaxıstanla sərhəddə Rusiyanın 75 baytarlıq, fitosanitar və sanitar-epidemioloji nəzarət postu həddindən artıq görünür. Əgər hər kəs artıq bir müqavilə imzalayıbsa, ona razılıq veribsə, deməli, onlara hörmət edilməlidir.

Nəticələr

Sonda nə deyə bilərəm? Hesab edirəm ki, aşağıdakıları qeyd etmək lazımdır:

1.Qazaxıstan və Rusiyanın böyük və səmimi söhbətə ehtiyacı var, hətta bu, hər iki tərəf üçün çox incə olmasa da;

2. İndiki siyasətin davam etdirilməsi yaxşı heç nəyə gətirib çıxarmayacaq, çünki əhali dəyişir və münasibətləri yenidən qurmaq lazımdır, nəinki 20 il əvvəlkinə arxalanmaq;

3. Qazaxıstanla Rusiya arasında problemlər var, lakin onlar həll edilə bilər, əgər bu problemlər müəyyən ediləcəksə”.

araz.az xəbər portalı.

araz.az xəbər portalı.