Süleyman Rüstəmin xatirələrindən: “Axırda havalandı, başına əmmamə qoyub…”

İkinci Dünya müharibəsi illərində bir qrup Azərbaycan yazıçısı sovet qoşunlarının tərkibində İranda fəaliyyət göstərib. Onların arasında xalq şairi Süleyman Rüstəm də olub. Şairin İran xatirələrində maraqlı məqamlar var.

Reyting.az Süleyman Rüstəmin “Seçilmiş əsərləri”indən seçmələri təqdim edir:

“…Əvvəla onu deyim ki, ilk günlərdə Təbrizdəki acınacaqlı vəziyyət məni yaman sıxmışdı. Bir neçə gün yemək-içməkdən qalmışdım. Nəhayət, bu vəziyyətə alışdım. Bir ay müddətində yazdığım bir neçə şeiri mətbuata verməkdən çəkindim. Təbrizdəki şairlərlə tanış olmadan, onların şairlik qüdrətlərini bilmədən bunu etməkdən çəkindim. Sovet şeirimizin adını ucada tutmağı hər şeydən üstün bildim.

Təbrizdə şairlər vardi. Mir Mehdi Etimadla, Hilal Nasiri və Əli Fitrətlə tanış oldum. Bunların yalnız birinin bir kitabçası nəşr olunmuşdu. Bu kitabın müəllifi Mir Mehdi Etimad idi.

Hilal Nasirinin Təbrizdə və Ərdəbildə kitab-dəftər mağazası vardi. Əli Fitrət isə Təbriz dəmir yolunda keşikçi vəzifəsində çalışırdı. Dəmir yoluna yaxın yerdə kiçik bir xanəsi vardı. Həmin daxmada o mənə və Mirzə İbrahimova beş-altı qoyun başayağından çox dadlı yemək hazırlamışdı. Bizimlə görüşəndən sonra azəricə şeirlərini qəzetlərdə çap etdirməyə başladı. Mən bu şair dostlarımla görüşdən sonra Süleyman Hikmət imzasıyla şeirlər dərc etdirməyə başladım. İlk şeirim “Vətən yandı” idi.

… Məmməd Abbaslı, Əli Fitrət kimi dostlarımız həmişə bizim yanımızda olurdular. Bizi evlərinə qonaq dəvət edirdilər.

Bu ziyafətdə biz üçümüz idik. Başqa heç kəs yoxdu. Hərdən bir cavan süfrəyə yemək verirdi.

Əli Birəng bizim üçün çox zəngin süfrə açmışdı. Əli Birəng deyirdi ki, sizin Təbrizə gəlişinizlə bu ölkəyə ədalət, həqiqət, vicdan, namus gəlmişdir. Mən ziyalıyam. Vaxtilə Rusiyada Lenini görmüşəm. Bir az gözüaçıq adamam. Bu bədbəxt ölkədə haqsızlıq ərşə dayanmışdır. Sizdən niyə gizlədim. Mənim iki kiçik kəndim vardı. Dolanışığım o kəndlərdəndi. Sizin ordu hələ İran torpağına daxil olmamışdan qabaq kəndlərə getdim. Əhalini toplayıb kəndləri onların öz ixtiyarlarına verdim. Siz bu həqiqəti yoxlaya bilərsiniz. Kəndlilər də bu yaxşılığı unutmadılar. Hərdənbir mənə azuqə gətirib öz minnətdarlıqlarını bildirirlər.

Əli Birəng yaşlı adamdı. Sifətdən qəşəng, boydan uca idi. O bizə İrandakı azərilərin başına gələn fəlakətləri şərh edirdi. Əli Birəng sovet adamlarına öz hörmətini, məhəbbətini bildirirdi. Əli Birəng söhbətin axırında mənə xatirə olaraq qiymətli bir üzük bağışladı. Mən üzüyü ona qaytardım. Onu başa saldıq ki, belə hədiyyə bizim üçün yaxşı məna daşımaz. O öz səhvini başqa cür düzəltdi. “Bəli, əlbəttə, şair üçün kitabdan gözəl hədiyyə ala bilməz”,- deyib mənə daş çaplı iki kitab bağışladı. Bu kitablardan biri şair Sabirin qəzəllərindən ibarət kitabdı. Sonra o mənə Möcüzün şeirlərini verdi. Bu əlyazmaları mən Təbrizdə Qulam Məmmədliyə yetirdim.

…Təbrizdə Məhəmməd Biriyanı ilk dəfə bələdiyyədə gördük. Şəhər bələdiyyəsındə qonaqlıq vardı. Biriya orada paltar asandı. Onu sonra Təbriz küçələrində kanal təmizləyənlərə baş çəkən gördük. Biriyanın ilk şeiri “Vətən yolunda” qəzetində çıxdı. Sabirə bənzətməylə yazılmış satirik şeirlər tez əhali arasında yayıldı.

Səhv etmirəmsə, Biriyanın atası dülgər idi. Bir gün evlərinə getdik. Yoxsullara məxsus mənzildə ayaqlarımızı yorğan altı kürsüyə uzadıb bozbaş yedik. Biriya özü deyirdi ki, o, kəndlərdə rəmmallıqla, falçılıqla da məşğul olub.

Artıq Biriya tribunalarda görünürdü, təhsili ibtidai idi. Fitri istedadı vardı. Təbrizdə olarkən Biriyada bir mənfi cəhətin şahidi oldum. O, özündən başqa kimsəni bəyənməzdi, hərəyə bir qara damğa vurmağa çalışardı. İrəli gəlmiş ziyalıların bizə yaxın gəlməsinə maneçilik göstərərdi. Məsələn: “Ehliyatlı olun. Filankəs casusdur, xəfiyyədir. Sizlərdən gizli polisə xəbər aparandır və ilaxır…”

Təbrizdə yaşayan bir ziyalını (Məhəmmədlü Abbasini) gözümüzdən salmağa çox səy edərdi. Məhəmmədlü Abbasi çox hazırlıqlı bir gəncdi. O, Marksın “Manifest”ini almancadan tərcümə etmişdi. Halbuki Biriyanın dediyi sözləri digər ziyalılar onun özü haqqında söyləyirdilər. Bəli, Biriya məşhur şair oldu. Cənubi Azarbaycanda Milli hökumət yaradılanda o Maarif naziri vəzifəsinə qədər gəlib çıxdı. Təbrizdə qurduğu toy məclisinin söhbəti indi də danışılır.

Varlı qızına evlənən Biriya deyildiyinə görə, Məhəmmədlü Abbasini qısqanclıq üstündə döydürüb gözünü şikəst etdirmişdi.

Yadımdadır, Təbrizdə çəkilmiş bir neçə film-xronikaya baxmışam. Tribunada Pişəvəridən qabaqda döşünü qabağa verib bağıran Biriyanı görmüşəm. Biriya iki dəfə Bakıda olub. İlk dəfə gələndə ona gözəl şərait yaratmışdılar. Bu müharibə zamanı idi.

Cəbhədən hələ ki, könül açan xəbərlər gəlmirdi. Almanlar Mozdok ətrafında olan vaxtda Biriya atası ilə birlikdə bir xalı hədiyyə apararaq İran konsulluğuna pənah aparıb İrana göndərilmələrini xahiş etmişdilər.

İkinci gəlişi isə Cənubi Azərbaycanda milli hərəkat müvəqqəti yatırılanda oldu. Ölüm qorxusu altında o sərhədi aşıb bizə pənah gətirmişdi. Bu dəfə də Biriya üçün şərait yaradıldı. Lakin Biriya bu dəfə başqa bir dona girdi. Zənnimcə, o, şairlik yox, başqa bır vəzifə axtarırdı. Məsələn, Mərkəzi Komitə katibi, Nazirlər Soveti sədri (azı bir nazir) olmaq xəyalında idi. Axı Biriya burada hələlik də olsa, mühacir idi. Bu niyyəti baş tutmadıqda o, buradan başqa xarici ölkəyə köçürülməsini tələb edirdi.

Şaha və Məhəmməd əleyhüssəlama poemalarından küçələrdə parçalar oxuyurdu. Nəhayət, xəstəliyi o dərəcəyə gəlib çıxdı ki, başına əmmamə qoyub, əyninə göy qurşaqlı əba geyib Təzəpir məscidində fəaliyyətə başladı.

Mən bir münasibətlə Vilayigildəydim. Biriya da ora gəldi. Süfrəyə plov gətiriləndə Vilayidən arvadının hansı millətdən olduğunu soruşdu. Vilayinin həyat yoldaşının erməni qızı olduğunu bilən kimi söyüşlə süfrədən qalxdı. Namaz qılmaq üçün bu binada müsəlman evi axtardı. Dünyagörüşü dumanlı, iradəsi zəif şair Biriyanın aqibəti belə oldu”.

araz.az xəbər portalı.