1522306195-444.jpg

Andrey Qanja

EADaily.com, 28.03.2018

Dünyanın informasiya agentliklərinin son üç aydakı TOP-yenilikəri Liviya ilə bağlı idi. Başlıca xəbər Seyf-ül-İslamın seçkiqaqbağı prezident qovğasına qoşulması haqda idi. Və bununla bağlı iki xəbər – Belçikanın “Euroclear Bank”-ından on milyarddan çox avronun yoxa çıxması və üçüncüsü Nanterdə Nikola Sarkozinin həbs edilməsi haqdaydı. Fransanın keçmiç prezidentini onun 2007-ci il seçkiqabağı kampaniyasının qanunsuz maliyyələşdirilməsinin araşdırılması çərçivəsində “kipləyiblər”: Liviya lideri Muəmmar Qəddafidən 50 milyon avro nəqd pul almaq epizodu üzrə. Həmin kampaniyanın qaydalarına əsasən, bu, seçki qovğasına icazə verilən xərclər limitini iki dəfədən çox aşır. Bütün bunlar marağı son yeddi ildə öləziyən Liviyaya qovur və qovacaq. NATO qoşunlarının dəstəklədiyi Liviya qiyamçıları polkovnik Muəmmar Qəddafini qətlə yetirəndən sonra.

Qəddafi ölməliydi…

Özü də təkcə “neft” adlı bayağı səbəbə görə deyil. Polkovnikin hədsiz dərəcədə böyük iddiaları, qızılı və suyu var idi. Neft də çox idi. İddialar ona Böyük Liviya Ərəb Xalq Sosialist Cəmahiriyyəsini (dövlət Qəddafinin idarəçiliyində belə adlanıb) “orta varlı” uğurlu sosial dövlətə çevirmək imkanı vermişdi. Orada işsizlik üzrə müavinət 900 dinar, benzinin litri isə 0,18 dinar təşkil edib. Bu, “üçüncü dünya” ölkəsi üçün yolverilməzcəsinə yüksək səviyyə idi, şirin qoğal isə hamıya bəs etmir: yalnız “kollektiv Qərb”in dar zümrəsinə çatır.

Qəddafi dollar və avro ilə hesablaşmaqdan imtinanın əsas təşəbbüsçüsüydü. Muammər Qəddafi 2010-cu il çıxhaçıxdaykən Dakarda (Seneqal) fiat (heç bir daxili dəyəri olmayan və rezervlə təmin edilməyən simvolik ödəniş vasitəsi-tərc.) valyutalara açıq şəkildə həmləyə çağıranda nə “energetik rubl”, nə də Şanxayda “qızıl birjası” Rusiya və Çinin heç ağlına da gəlmirdi. O, vahid qızıl valyuta bazasında (“qızıl dinar”) 200 milyon nəfər ərəb-qeyri-qrityan əhalisi olan vahid Afrika dövləti qurmağı təklif edirdi. Vahid qızıl valyuta yaratmaq və Afrika ölkələrinin bir federativ quruluşda birləşməsi ideyaları bir sıra ərəb dövlətlərində və Afrikanın, demək olar, bütün dövlətlərində qızğın rəğbət və Avropa və ABŞ-da coşğun əsəbilik doğurmuşdu.

Qəddafi rejimi hələ ən böyük (28 milyard $ yatırım) GMMR layihəsini də (Böyük Salınma Çay) – içməli suyun Nubiyanın sulu qumlaqlarrından su hasil edərək ölkənin əhalisi sıx şimal bölgələrinə göndərməyi həyata keçirmişdi. Bu su ehtiyatlarının mənimsənilməsi – bu isə əriyən buzlaqlardan 34 800 kubik kilometr tərtəmiz su idi – Liviyanın (kommersiya dilində ifadə etsək) kapitallaşmasını son dərəcə yüksəltmişdi. Bu resursun mənimsənilməsinə isə nə Avropa, nə də Amerika kapitalı yaxın buraxılmışdı. Yalnız iki şirkət – Cənubi Koreyanın “Dong Ah Contruction” və Türkiyənin “ENKA” şirkətləri.

Qəddafi 2010-cu il sentyabrın 1-də GMMR-in üçüncü növbəsini işə salarkən mitinqdə deyib: “İndi Liviya xalqının bu uğuru göz qabağında olarkən ABŞ-ın ölkəmizə nisbətdə təhlükəsi ikiqat artacaq!”

Elə bil, suya baxırmış… 2011-ci il fevralın 15-də Benqazidə “ilk vətəndaş müharibəsi”nə keçən və polkovnik Qəddafinin həyatı bahasına başa gələn iğtişaşlar başlandı.

Liviya yeddi ildən sonra…

Artıq heç kim “qızıl dinar” və vahid Afrika dövləti haqda səsini də çıxartmır.

Əhməd Qəddaf əd-Damın sözlərinə görə, Liviyanın özündə “ölkədə nə qalmışdısa, qarət olunub. Bu altı ildə bir kərpic də kərpic üstə qoyulmayıb. Paytaxt küçələri işıqsızdır, su təchizatı kəsilib, maaşlar ödənilmir”.

Əlbəttə, etiraz etmək olar ki, bütün bunlar Muəmmar Qəddafinin Suriyadan Misirə qovulmuş əmisioğlunun kinli deyinməsidir, lakin Amerikanın “Bloomberg”agentliyi gözləniləmdən bu sözləri təsdiqləyib. Onun “The Great Man Made River Authority şirkətinin – bu isə Böyük Salınma Çayı idarə edir – icmalında yazılıb ki, “son 12 ayda tranzaksiya olmayıb” və hətta şirkət Şurasının rəhbərləri və üzvləri haqda məlumaltlar da yoxdur” (2018-ci il 24 mart tarixli məlumat). Qəddafinin devrilməsinə başçılıq edənlər ilk üç ildə Liviyada kimin başçı olduğunu ayırd ediblər, sonra isə baş çıxarmadan, sadəcə, “ikinci vətəndaş müharibəsi”nə başlayıblar. Onun gedişatı çoxcildlik olmasa da, ayrıca kitabın mövzusu ola bilər, amma indiki gündə durum qısaca sıradakı kimidir.

Liviya ərazisi Fətstsan (antik Fazaniya) ölkənin içərilərində, Saxarada yerləşdiyi və tuareqlərin və başqa köçərilərin məskunlaşdığı üç tarixi bölgəyə qayıdıb. Fətstsanın tayfa liderləri 2013-ün sentyabrında bildiriblər ki, öz sərhədlərini və bölgənin faydalı qazıntılarını özləri qoruyacaqlar. Fətstsan faktiki muxtariyyətə çevrilib, başçılar Hannibalın dönəmindən alışdıqlarını edirlər – qalibə vaxtında və əlverişli şərtlərlə qoşulmaq qəsdilə qalan iddiaçıların mübarizəsini diqqətlə izləyirlər. Liviya ərazisi üç tarixi bölgəyə parçalanmağa dönüb.

“Qalanları” – ədavətləri antik dərinliklərə gedib çıxan Tripolitaniya və Kirenaikadır. Tripolitaniyada hökumətin nominal mərkəzi Birləşmiş Millətlər Təşkilatının tanıdığı “Milli Həmrəylik Hökuməti”nin (MHH, baş nazir Faiz Sərəc) iclas keçirdiyi Tripoli şəhəridir. Amma bu hökumət “zahiri istifadə” üçündür və hətta Tripoliyə də tam nəzarət etmir. Tripolitaniyada “yerlərdə” (Misuratda, Zintanda, Dərnada və başqa bölgələrdə) hakimiyyəti Tripoliylə münasibətləri “hakimiyyətə tabelik”lə deyil, “xalis mənfəət” əsasında qurulan islamçı ərazi “hərbi şuraları” həyata keçirir. Misalçün, MHH-nin dönə-dönə xahiş və tələbinə baxmayaraq “Əbu Bəkr əs-Siddiq” briqadasındakı zintanlılar Muəmmar Qəddafinin 2011-in noyabrında əllərinə keçən oğlu Seyf-ül-İslamı Tripoliyə verməyiblər. Seyf 2016-nın aprelində isə azad olunub, amma Tripolidə məhkəməınin Apellyasiya palatası onu qiyabi olaraq güllələnməyə məhkum edib.

İsrailin keçmiş daxili güvənlik naziri Şlomo Ben Aminin məyus təyininə görə, Tripolitaniyanı indi bütünlükdə isə “sayagəlməz mafioz cinayətkar qruplar və silahlı birləşmələr yönəldir”. Tripolitaniya islamçılarını, birinci növbədə, beynəlxalq islamçı qurumlar, Qətər və Fransa bəsləyir və idarə edir.

Kirenaikada nominal hakimiyyət “Təmsilçilər Palatası”nın əlindədir –bu, leqal seçilmiş, 2014-ün avqustunda Tripolidən qovulduqdan sonra Tobrukda qərarlaşmış parlamentdir (palatanın prezidenti Salah İssadır). “Tobruk hökuməti”nin qüvvə bazası keçmiş korpus generalı (2016-dan feldmarşal) Xəlifə Həftarın başçılıq etdiyi Liviya Milli Ordusudur. Kirenaikada da vətəndaş müharibəsi vaxtı qaçılmaz şəkildə baş verənlər olur – hakimiyyət hərbçilərə keçir.

Liviya “Sadik İnstitutu”nun qurucusu Ənas əl-Humətinin fikrincə, hazırda “ölkə daxilində öz qurumlarına nəzarət etmək və şəxsi, tayfa və siyasi münasibətləri maksimallaşdırmaq iqtidarında olanlar Həftara bağlıdır, çünki əsas siyasi, iqtisadi təhlükəsizlik institutlarına onlar göz qoyacaqlar”. Yəni general öz nüfuzunu təkcə bütün Kirenaikaya deyil, həm də Mərkəzi və Qərbi Liviyada “tayfa hərc-mərcliyinin” boz zonasına yayıb. Və hətta bundan da betər…Qərbdən (arxa cəbhədən!) Tripolitaniya paytaxtına dirənən “Əbu Bəkr əs-Siddiq” Zintan briqadası onun açıq müttəfiqinə çevrilir.

Tripolitaniya ilə Kirenaika arasında münasibətlər Mərakeşin Shirat şəhərində 2015-in dekabrında bağlanmış sazişlərlə bu yaxınlaradək birtəhər tənzimlənirdi. Bu sazişlər üzrə Liviyanın necəsə bir “kollektiv prezidenti” – 9 üzvlük (Tripolitaniya, Kirenaika və Fətssandan 3 nəfər olmaqla) “prezident şurası” yaradılmışdı. Amma bu iri və yaşarılıq bacarığı olmayan konstruksiya vətəndaş müharibəsini dayandıra bilmədi və təəccüblü deyil ki, Həftar 2017-cil dekabrın 17-də sazişləri etibarsız elan edib. İndi müharibə yeni qüvvəylə alovlanmalıdır, ya da …

“Həftar-Qəddafi” bloku

… ya da liviyalı feldmarşalın planı var. Liviya milli həmrəylik hökuməti XİN başçısı Muhəmməd Tahir Siyala keçən il dekabrın 13-də bildirib ki, Liviya prezidentinin seçkiləri 2018-in axırına qədər keçiriləcək. Kirenaika nəzəri olaraq tripolitaniyalı rəqiblərin belə bir təklifinə etiraz etməliydi. Lakin Həftar nəinki etiraz etməyib, həm də Muəmmarın oğlu Seyf-ül-İslam Qəddafinin namizəd kimi iştirakına yol verib. Bu, seçkilər halında uğura “məhkum olunacaq” seçkiqabağı “Həftar-Qəddafi” blokunun formalaşdığını ehtimal etməyə imkan verir.

Seyf-ül-İslam təkcə atasının firavan və güvənli dövrü və yaxud qardaşı Mutəssimin ürəkparçalayan həlakı haqda yaddaş deyil. O həm də (1969-da Muəmmarı hakimiyyətə gətirmiş) “əl-Fateh” inqilabının bütün tərəfdarlarının səsidir. Bu həm də, sözügedən Əhməd Qəddaf əd-Damın sözlərinə görə, “hazırda Tunis və Misirdə olan tam 70 min keçmiş döyüşçüdür”. Bu həm də Liviyada populyar bacısı, Liviyanın ən böyük tayfalarından biri vərfallanın artıq “sədaqət andı içdiyi” Ayişə Qəddafidir. Habelə istənilən inqilabın törətdiyi xeyli dustaqdır.

Həftar isə təkcə ordu və tayfalar arasında əlaqə deyil, həm də Rusiyaya sarı aşkar gözə dəyən meyllənmədir. Həftarın Moskvaya səfəri və Suriya sahillərindən qayıdarkən “Admiral Kuznetsov” kreyserinin göyərtəsində onun təntənəli qəbulu da də bundan xəbər verir. Rusiya ilə yaxınlaşma feldmarşala ən zəruri silah problemini çözməyə yardım edə bilər. Axı Liviya indiyədək BMT TŞ-nin 1973-cü il 17 mart tarixli 1973 saylı qətnaməsinin təsiri altındadır. Lakin qətnaməni təkcə onu pozmağa gücü olmayanlar pozmur. Məsələn, Fransa qətnamə qəbulundan artıq iki ay sonra onun nazıyla oynamayıb: “Fransa mayın əvvəlində hərbi çıxılmazlıq riskini qeyd edərək birbaşa paraşütlə silah təchizatına keçməyi qərara alıb: raket buraxılışı qurğuları, avtomatlar, pulemyotlar və xüsusən də tank əleyhinə “Milan” raketləri. Buna qədər üsyançılara göndərilən silah Qətərdən və Fars körfəzinin başqa əmirliklərindən gəlib”. (“Fiqaro”, 2011-ci il 28 iyun tarixli məqalə). Bəs bunu indi xatırlatsaq, onda Rusiya nədən çəkinməlidir? Xüsusən də Mərkəzi Aralıq dənizi bölgəsinə nəzarət üçün artıq Liviya ərazisində hərbi baza əldə edə biləcəyinə görə. Həm liviyalılar, həm də ruslar bu cür bazanın “mümkünsüzlüyü” haqda indi o qədər çox danışırlar ki, deyəsən, bu, qaçılmazlığa çevrilir.

“Həftar-Qəddafi” seçkiqabağı blokunun formalaşması prosesi haqda versiya qəbul edilsə, onda son dövrün TOP-qalmaqalı da aydınlaşır. “Euroclear Bank”dakı “Qəddafi pulları” (16 milyard avro) “Libyan Investment Authority”üçün açılmış dörd hesabda olub. Bu idarəyə isə “Tobruk hökuməti”nin (oxu – Həftarın) təyin etdiyi Həsən Əhməd Buxadi başçılıq edir. Bəs yoxa çıxmış 10 milyard hara gedə bilərdi? Cavab ikidir – ya fəzaya, ya da Tobrukun ehtiyaclarına.

Nikola Sarkozinin “pis işləri”nə gəlincə, Kirenaika üçün şər iradəsi Liviyanı xaraba qoymuş adamın təqibindənsə xüsusən də seçkilər ərəfəsində bundan daha effektli nə ola bilər? Xüsusən də bu adam indiki Tripolitaniyaya “patronluq edən” Fransadandırsa!

Tərcümə Strateq.az-ındır.

araz.az xəbər portalı.