Keçən əsrin əvvələrində Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında aparıcı rollardan birini oynamış, sonra Türkiyə Cümhuriyyətində siyasi fəaliyyətini davam etdirmiş Əhməd Ağaoğlu xatirələrində yazır ki, əgər mənim atamdan kim olduğunu soruşsa idiniz, belə bir cavab verərdi: “Mən Məhəmməd ümmətindənəm, Əli şiəsiyəm… Onun türk olduğu heç vaxt ağlına gəlməzdi”.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə isə Azərbaycan Cümhuriyyəti kitabında yazır ki, “Birinci Dünya Müharibəsindən 5 il əvvəlki rəsmi coğrafiyaya görə Azərbaycan, şimali İranda olan Təbriz ilə ətrafına deyilirdi… (İndi isə) Cənubi-Şərqi Qafqasiyadan ibarətdir ki, mərkəzi Bakıdır. Azərbaycanlılar milliyyət etibarilə türk (dürlər)…”.
Hazırda isə bizim milli kimliyimiz azərbaycanlı kimi rəsmiləşib və nə islam milləti, nə türk milləti, nə azərbaycanlı milləti məvhumları əslində səhv deyil.
Bu sadəcə milli kimliyin və millət məvhumunun son 200 ilə yaxın bir müddətdə keçdiyi yoldur. Sadəcə hal-hazırda “azərbaycanlı” kimliyinin ifadə etdiyi məna birmənalı deyil.
Ümumiyyətlə, millətlərin formalaşması və onun meyarları məsələsi elmdə ən çətin problemlərdən hesab olunur. Üstəgəl, burada ümumi prinsiplər olsa da, hər xüsusi halın xeyli unikallıqları da mövcuddur.
Ona görə də mənim fikirlərim də, elmi əsaslara baxmayaraq və ən adekvat yanaşma hesab etsəm də, sözsüz ki, subyektivdir.
Etnik milli kimlik
Avropada Maarifçilik dövründən sonra etnik milli kimlik yanaşmasının populyarlaşması baş verir və bu, romantizm cərəyanı ilə sıx surətdə bağlıdır.
Romantizm universal dəyərlərdən savayı, hər bir etnik toplumun özünəməxsus xüsusiyyətləri, hissləri, öz yolu olduğunu iddia edir və etnik milli kimlik üzərində dövlət yaradılması ideyasını populyarlaşdırır.
Avropadan əsən küləklər bizdə də oxşar prosesə təkan verirdi.
Artıq 20-ci əsrin əvvəllərindən etibarən, maarifçiliyin və modernləşmənin labüd davamı kimi siyasi elitamız etnik əsaslı milli kimlik qurmağa başlayır.
Azərbaycan siyasi elitası 1917-ci ilin aprelində Bakıda və mayında Moskvada keçirilən müsəlman qurultaylarında məhz bu məsələ üstündə Dağıstan və tatar elitaları ilə üz-üzə gəlmişdi.
Bizimkilər əsası 1860-cı ildən etibarən, Bismark Almaniyasında qoyulmuş, ərazini də millətin müəyyənedici faktorlarına aid edən etnik millətçiliyin tərəfdarı kimi çıxış etmiş və dinin milli kimlik kimi xarakterizə edilməsinə qarşı olmuşdular.
Bu proses sonda cümhuriyyətin yaranması ilə yekunlaşmışdı. Amma 1920-ci ildən sonra SSRİ-nin “dəmir pərdəsi” bizim Avropa ilə əlaqələrimizi kəsir, proses Avropadan fərqli tərzdə inkişaf edir.
Avropada nasizm və faşizm tipli ideologiyalara yol açmış romantik etnik millətçilik İkinci Dünya müharibəsində məğlubiyyətə uğrayır və miqrasiyanın da artdığı şəraitdə milli kimliyin dini, etnik fərqlilikləri vahid çətir altında birləşdirən vətəndaşlıq mənsubiyyəti kimi qavranılması aparıcı amilə çevrilir.
Qapalı Sovet dövlətində isə dövlətin özünəməxsus yanaşması siyasəti ilə milli kimliyin etnik kimlik üzərində quruculuğu davam etdirilir.
Sovet siyasətində böyük vətəndaş kimliyi “SSRİ vətəndaşı” sayılırdı, milli kimliklər isə etnik mənsubiyyət əsasında müəyyən olunurdu.
Lakin sovetlər həm də etnik kimlikləri təftiş edirdilər və bəzən yaradırdılar.
Misal üçün, Rəsulzadə yuxarıda gördüyümüz kimi azərbaycanlıları türk adlandırır və bu yanaşma sovetlərdə də 1937-cı ilə kimi davam edib.
Amma 1937-ci ilin martından sonra “azərbaycanlı” ifadəsinə etnik kimlik statusu verilib və həmçinin dilin adından da “türk” ifadəsi yığışdırılıb.
Sovetlərin bu, etnik milli kimlikləri formalaşdırmaq siyasəti stalinizmdən sonra özünün ən böyük baş ağrılarından birinə çevrilir.
Azərbaycanda ümumən camaat arasında rus dilinin çəkisi artsa da, paralel olaraq ictimai elmlərə mənsub və həmçinin yaradıcı elita arasında yerli millətçilik də tədricən güclənməyə başlayır.
Bu elitanın millətçiliyi etnik azərbaycançılıq şəklində yox, daha çox türk etnik millətçiliyi şəklində təzahür edir.
Sovetlər isə cavab olaraq məqsədyönlü regionçuluq siyasəti ilə elitanın millətçiliyini zəiflətmək siyasəti yürüdür.
Lakin SSRİ dağılır və Azərbaycanda Xalq Cəbhəsinin liderliyi ilə türk etnik millətçiliyi sürətlə populyarlaşaraq əhalinin geniş kütlələrini əhatə edir.
Azərbaycanlılıq
Fəqət SSRİ dağılanda Azərbaycanda yalnız türk etnik millətçiliyi populyarlaşmır, eyni zamanda bir sıra digər etnik millətçiliklərin də oyanışı baş veir, həmçinin dini kimliklər də dirçəlib inkişaf edir.
Ən əsası, türk etnik kimliyi daxil, bütün bu təzahür edən kimliklərin, sovet dövründə formalaşmış “azərbaycanlı” kimliyi ilə görünən-görünməyən problemləri yaranır.
Heydər Əliyevin hakimiyyətə qayıdışı ilə isə sovetlər dövründəki yanaşma, yəni azərbaycanlılığın etnik kimlik kimi möhkəmləndirilməsi siyasəti bərpa edilir və indiyə kimi mübahisəsi davam edən “bəy” – “müəllim” qarşıdurması başlayır.
Bu qarşıdrumadakı yanaşmaların hər ikisi Avropadakı milli vətəndaş kimliyi yanaşmasından fərqlənir.
Yəni, birincisi, 1860-lardan etibarən başlayan romantizm, etnik milli dövlət qurculuğu dövrünə qayıdışdırsa, ikincisi xeyli ölçüdə sovetlər siyasətinin bərpasıdır.
Fərqi daha konkret şəkildə göstərmək üçün deyim ki, mən yuxarıda milli kimliyimizi azərbaycanlı hesab etdiyimi yazmışdım, amma bu sovet dövründəki azərbaycanlılıq deyil.
Yəni mən hesab edirəm ki, azərbaycanlı milli kimliyi etnik mənsubiyyəti ifadə etmir, vətəndaşlıq üzərində qurulan milli kimliyi bildirir. Çoxluğun etnik mənsubiyyəti isə türkdür.
Bu mənada bizim ölkədə milli kimliyi azərbaycanlı, etnik mənsubiyyəti isə türk, talış, ləzgi, tat, rus, yəhudi, udin, avar, tsaxur, rutul, buduq, gürcü və sairə olan vətəndaşlar yaşayır.
Müasir dünyada məsələyə məhz bu cür yanaşma etnik kimliklərin qorunması üçün optimal şərait yaradır.
Bəs, romantik etnik bağlardan, dini ümumilikdən kənar bu vətəndaş kimlyinin möhkəmliyi necə təmin olunur?
Romantk etnik millətçilk şəraitində ən geniş yayılmış formalardan biri əsasən inzibati üsullarla həyata keçirilən assimilyasiya siyasəti olub.
Sovet dövründə də bir tərəfdən yuxarıda dediyimiz kimi millətçiliyin oyanışı baş versə də, digər tərəfdən pilləkənli şəkildə kiçik etnik kimliklərin daha böyük etnik kimliklər içərisində tədrici əriməsi prosesi də gedirdi.
Lakin inkişaf etmiş dünyada post-müharibə dövründə azlıqların hüquqlarının müdafiəsi prioritetə çevrildikcə bu cür assimilyasiya xeyli çətinləşib.
Əksinə azlıqların, məsələn İrlandıiyada, yaxud Fransa Bretonunda az istifadə olunan, unudulmuş dillərinin dirçəldilməsi hərəkatları yayılıb.
Assimilyasiya məvhumu da artıq biz bildiyimiz mənanı daşımır.
Müasir dünyadakı anlamda assimilyasiya fərqlərin, kimliklərin qorunması şərtilə hansısa cəmiyyətə vahid universal dəyərlər ətrafında inteqrasiyasını ehtiva edir.
Belə halda, ümumiləşdirici vətəndaşlıq üzərində qurulan milli kimliyinin möhkəmliliyini ölkənin ictimai-siyasi, iqtisadi cəzbediciliyi və inkişaf perspektivləri təmin edə bilir.
“Azəri” mübahisəsi
Bizdə mübahisə doğuran məsələlərdən biri də “azəri” ifadəsinin işlədilməsi ətrafındadır.
Ümumən, “azəri” ifadəsinin azərbaycanlıların etnik kimliyini ifadə etmək üçün işlədilməsi, mənim fikrimcə, ikiqat yanlışdır.
Çünki birincisi, dediyim kimi “azərbaycanlı” ifadəsi mənim üçün vətəndaş kimliyini ifadə edəndir, etnik kimliyimizi deyil, ikincisi qonşu İranda, bəzi məlumatlara görə, “azəri” adında ayrıca etnik qrup mövcud olub.
Lakin bu yanlışlığın səbəbi də yenə özümüzdən, yəni “azərbaycanlı” kimliyini rəsmi şəkildə etnik kimlik kimi təqdim etməyimizdən doğur.
Bizim şəxsiyyət vəsiqəmizdə, pasportda etnik kimlik qrafası olmasa da, rəsmi statistik rəqəmlərdə azərbaycanlılar etnik qrup kimi təqdim olunur.
Fəqət, əgər azərbaycanlı kimliyini etnik deyil, vətəndaş kimliyi kimi qəbul etsək, xarici dillərdəki qeyri-rəsmi sənədlərdə “azəri” məvhumunun etnik, dini fərqlərindən asılı olmayaraq bütün vətəndaşlarımıza aidən qısaldılmış forma kimi istifadə olunmasında ciddi problem görmürəm.
Belə nümunələr dünya praktikasında az deyil.
Nəhayət vacib məsələlərdən biri də dilimizin adı məsələsidir ki, bu barədə növbəti dəfə başınızı ağrıdacam.
araz.az xəbər portalı.