60a2ca2b056792e69db531a42e309277.jpg

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurucularından olan Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin anadan olmasının 134-ci ildönümüdür.

Araz.az-ın məlumatına görə, M. Ə. Rəsulzadə 1884-cü il yanvarın 31-də Bakının Novxanı kəndində anadan olub.

Gənc yaşlarında sosial demokratlarla birgə «Hümmət» təşkilatının yaranmasında iştirak edib. Çarizmin təqiblərinə məruz qalaraq 1909-cu ildə İrana mühacirət edən bir müddət orada “İrane-nou” qəzetinin baş redaktoru kimi çalışıb, məşrutə inqilabı yatırıldıqdan sonra Türkiyəyə mühacirət edib.

O, 1911-ci ildə Müsavat Partiyasına üzv qəbul edilib və 4 il sonra Müsavat Partiyası Mərkəzi Komitəsinin sədri seçilib.

1918-ci ildə Fətəli Xan Xoyski ilə birgə Şərqdə ilk respublikanın yaradılmasını rəsmi şəkildə elan edib. 1920-ci il aprelin 28-də bolşevik işğalından sonra həbs edilib. Az sonra Stalinin göstərişi ilə həbsdən azad edilərək Moskvaya aparıb. Stalinin təkidlərinə baxmayaraq, sovet hakimiyyəti ilə əməkdaşlıqdan imtina edərək SSRİ-ni tərk edib.

M. Ə. Rəsulzadə 1955-ci ilin martın 6-da Ankarada dünyasını dəyişib.

1992-ci il dekabrın 24-də Azərbaycan prezidenti Əbülfəz Elçibəy “Görkəmli ictimai-siyasi xadim Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin totalitar sovet rejimi dövründə repressiyaya məruz qalmış ailə üzvlərinin Azərbaycana qaytarılması və onların sosial-məişət məsələlərinin həlli haqqında” sərəncam imzalayıb.

29 dekabr 1993-cü ildə Azərbaycan prezidenti Heydər Əliyev “Azərbaycanın görkəmli ictimai-siyasi xadimi Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin anadan olmasının 110 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında” sərəncam imzalayıb.

22 noyabr 2013-cü ildə isə Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin 130 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında sərəncam verib.

Sərəncama əsasən, respublikada və respublikadan kənarda silsilə yubiley tədbirləri keçirilib.

Qeyd edək ki, bu il Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulmasının 100-cü ili tamam olur. Dövlət başçısı bu münasibətlə 2018-ci ili isə “Cümhuriyyət ili” elan edib. APA

**********************

Məmməd Əmin Rəsulzadə, yoxsa Heydər Əliye

alqish-1

Alqış HƏSƏNOĞLU

Mən sosial psixologiyanın əskidən qalmış ”Belə danışsam, belə etsəm – nə deyərlər” xofunu heç vaxt yaxına buraxmadım.

Hər zaman düşündüyümü ifadə etdim, yazdım və tərəddüd göstərmədən müvafiq addımlar atdım.

Prinsipial məqamlarda, həlledici siyasi dönəmlərdə seyrçi olmaq əxlaqıma və təbiətimə yaddır.

Söhbət fövqəladə ciddidir: Müxtəlif dövrlədə, fərqli mühitdə fəaliyyət göstərmiş tarixi şəxsiyyətlərdən danışılır.

Və əlavə edim ki, bu yerdə təkcə elmi-tarixi dəqiqlik, obyektiv araşdırmaçı vicdanı kifayət etmir.

Həddindən ziyadə həssas olan bu mövzu həm də bir mövqe məsələsidir…

Belə ki, mənim “Qaynar qazan” layihəsində “Heydər Əliyev ictimai-siyasi və dövlət xadimi, M.Rəsulzadə isə dövlət xadimi yox, ictimai siyasi xadimdir” – deyə, verdiyim açıqlama birmənalı qarşılanmayıb.

Müxtəlif şərhlər gəlir. Həm məqbul, həm də kifayət qədər qaragüruhçü yozumlar var.

Düşünürəm ki, bəzi suallara aydınlıq gətirməm lazımdır.

Elə bu səbəbdən mövzuya aid bəzi qeydlərimi “AzPolitika”nın oxucuları ilə paylaşmaq istədim…

Bəri başdan vurğulayım ki, sərlövhə heç də ürəyimcə deyil. Nədən?

Cünki bu cür müqayisə sağlam məntiqlə daban-dabana ziddir.

Amma fakt budur ki, bu gün içtimai fikrin idarə olunma mexanizmi təkcə sağlam məntiq üzərində bərqərar deyil.

Qeyri-sağlam məntiq hələ də öz “söz”ünü deməkdədər.

Və onun fəsadları ilə hər addım başında üz-üzə gəlməli oluruq…

Bizdən asılı olmayaraq, bu məzmunlu dartışmalar gizli və ya açıq şəkildə aparılmaqdadır.

M.Rəsulzadə haqqında dediklərimi yenidən təkrarlayıram: Onun imici daha çox ictimai-siyasi xadim tipinə uyğundur.

Nə etməli ki, Əlahəzrət tarix M.Rəsulzadəyə özünü dövlət xadimi kimi sınamaq üçün şans tanımadı. Amma bu talesizlik onun Cümhuriyyət qurucularından biri kimi statusunu aşağılaya bilmir.

Məmməd Əmin Rəsulzadə AXC-nin qurucularından biri, görkəmli ictimai-siyasi xadimdir.

Bunu kim inkar edir? Kim inkar edə bilər ki?…

Bəs problem nədədir?

Söhbət ondan gedir ki, M.Rəsulzadə haqqında deyilən fikirlərin, açılan müzakirələrin əksəriyyəti mənfəətçi yönümlüdür. İdeoloji siyasi dəyər daşımır – mövzu təsərrüfatlaşdırılıb, bir az da dəqiqləşdirsək, Rəzulzadə mövzusu bu gün “yardımçı təsərrüfat” funksiyasını yerinə yetirir…

Etiraf edək ki, bizim milli tariximiz və tarixi simalarımız həmişə konyuktur münasibətdən əziyyət çəkibdir: ayrı-ayrı şəxsləri, ayrı-ayrı mərhələləri ya məddahcasına ideallaşdırmışıq, ya da qəddarcasına təftiş etmişik.

Hətta bəzən məddahlıqla qəddarlığın sərhədlərini müəyyənləşdirmək belə çətinləşir…

Məddah təftiş etdiyi obyekti “uf” demədən amansızcasına təftiş edə bilir.

Və ya əksinə, təftiş edilən utanıb-qızarmadan mədh olunur.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə, onun qurucularına və irsinə yönəlik eyni, ənənəvi davranış, konyuktur bir “sevgi” bəslənilir.

Bu gün Rəsulzadəni fikrini korrekt ifadə edə bilməyən millət vəkilindən, büstünə corab hörən məmurdan yox, mənfəətçi canıyananlıqdan – konyuktur sevgidən qorumaq vacibdir!

Konyuktur sevgi daxili rəğbətin və ehtiramın əlaməti sayıla bilməz, bu, hər şeydən öncə öz gəlir-çıxarını, yalnız və yalnız cibini güdən adi, hesabdar təəssübkeşliyidir.

M.Rəsulzadəyə qarşı konyuktur sevgi əksər hallarda hakimiyyətdən deyil, özlərini Rəsulzadə yolunun davamçıları elan etmiş müxalif və qeyri- müxalifyönlülərdən qaynaqlanır…

Məşhur bir sənətçi var. Elə ki, övladının vəzifə ierarxiyasındakı irəliləyişi ləngiyir və ya hansısa xahişinə soyuqqanlı yanaşılır, yaxası növbəti orden üçün qəribsəyir – dərhal Rəsulzadəni xatırlayır və “O kişiyə niyə heykəl qoymursunuz?” – deyə, bir-iki cümləlik müsahibə verir.

İşləri yolyna düşür və hər şey həmən də yaddan çıxır…

İlk baxışda dünyanın get gəlindən baş çıxaran, mütaliəsi, yazısı-pozusu yerində olan bir tanışım deyir ki, “müəllim, Siz öz saytınızın adını niyə “28 may” qoymusunuz, siz axı Heydər Əliyevçisiniz? 28 may Məmməd Əmin Rəsulzadəyə məxsusdur”.

“Niyə belə düşünürsünüz” – deyə, soruşuram.

O, israr edir ki, necə yəni niyə?

1918-ci il mayın 28-də Rəsulzadənin başçılığı ilə müstəqilliyimiz elan olunub.

Mübahisə etmirəm. Deyirəm ki, sizin kəramətinizlə onda 28 apreli də Rəsulzadənin və onun silahdaşlarının ayağına yazmaq olar və mümkündür. Baxmayarq ki, mən şəxsən bu fikirdən çox-çox uzağam.

Tanışım qayıdır ki, düz deyirsiniz, orası heç ağlıma gəlməyib.

“Orası”nı fikirləşməyənlərin dəst-xətti ictimai şüurda izsiz ötüşməyibdir və ötüşmür.

Yeri gəlmişkən: Neçə vaxtdır ki, yeri gəldi-gəlmədi belə bir əfsanə xatırladılır: 1988-ci idə Azərbaycan xalqı “İlin xalqı” elan edilib.

Təbii ki, o dövrdə xalqımızın göstərdiyi dirəniş müzakirə və mübahisə yeri ola bilməz və olmamalıdır. O tarixi günlər iftixar və qürur mənbəyimiz kimi qalır.

Ancaq ilin xalqı elan edilməyimizlə bağlı deyilənlərin arxasında heç bir ciddi əsas dayanmır.

Kəsəsi, heç kim bizi ilin xalqı seçməyib.

Bunun bircə adı var: siyasi avantüra!

Kİmsə (və ya kimlərsə) özünə şanlı keçmiş düzəltmək, inqilabçı-hərəkatçı fəaliyyətini maddiləşdirmək üçün bu ideyanı dövriyəyə yeridib. Və təxribat öz işini görüb, istənilən nəticə əldə edilib.

Bu o demək deyil ki, təxribat müəllifləri fövqəladə qabiliyyət sahibləridirlər. Yox. Sadəcə, kütlənin elə bir əhvalı olur ki, ağzı açılı, gözü yumulu, əlləri yanında dinməz-söyləməz hər deyilənə inanmaq istəyir. Və inanır…

1988-ci ildə belə bir böyük yalanı kütlə nə baş verdiyinin fərqinə varmadan böyük həqiqət kimi öz yaddaşına pərçimləyib…

Və bugünki ictimai ovqat mənə hərdən 80-ci illərin həmin sadəlövhlüyünü xatırladır və narahat edir.

Cəmiyyətimizin mühüm bir kəsimi şayiələrə qulaq asmaqda, yaymaqda və inanmaqda həvəsli görünür…

Bəzən kimsə hakimiyyətə acıq verirmiş kimi, irəli gedib giya ki, hədələyici bəyanatlar səsləndirir: “Bakının ən uca yerində Rəsulzadənin heykəli qoyulmalıdır”.

Heç kim narahat olmasın. Bakının ən hündür yerində, paytaxtımızdakı inşa edilmiş ən nəhəng və nadir, siyasi təşəbbüskarlığı Heydər Əliyevə məxsus olan heykəltaraşlıq nümunəsi var. Bu, Nəriman Nərimanovun heykəlidir.
Nə dəyişir?

Nərimanovun heykəli mövcud siyasi ab-havaya nəyi diktə edə bilir ki…

Abidənin pyedestalındakı genişlik heç kimin tarixdəki yerini dar eləmir.

Abidənin nəhəngliyi heç kimin tarixi-siyasi obrazına kölgə salmır…

Əksinə, pyedestalının genişliyi ilə Nərimanovun tarixdəki yeri arasında bir tərs mütənasiblik, ziddiyyət mövcuddur. Və nə yazıq ki, abidənin əzəməti və möhtəşəmliyi bu ziddiyyəti birmənalı olaraq Nəriman Nərimanovun xeyrinə həll etmək iqtidarında deyil.

“Təsərrüfatçı” yanaşma M.Rəzulzadəni ideoloji-siyasi mahiyyətindən təcrid edir.

Onun irsi, adı istismara məruz qalır, birləşdirici amilə çevrilmır.

Onun ideoloji ardıçlları bir-biriləri ilə heç cür yola gedə bilmirlər.

Hətta Rəsulzadənin Novxanıdakı heykəli də onun heykəlinin xiffətini çəkənləri bir yerə toplaya bilmir.

Hər il yanvarın 31-də onu fərqli dəstələrlə, fərqli vaxtda, fərqli marşrutlarla ziyarət edirlər.

Rəzulzadəni Cümhuriyyət qurucularından ayırmaq dəbdə olan bir üslubdur.

Niyə heç kim “Nədən M.Topçubaşova heykəl qoymursunuz, onun yubileyini keçirmirsiniz” – deyə hakimiyyəti ittiham etmir?

Belə bir fikir səslənsəydi axı daha ədalətli olardı.

Cünki iki ilə yaxın bir dövrdə Cümhuriyyətin başçısı, hüquqi təmsilçisi olmuş Topçubaşovun heç bir yubileyi dövlət səviyyəsində qeyd edilməyib.

Bu mənfəətçi gedişdir, hədəf bəllidir. Məqsəd Rəsulzadəni tarixin köksündən və silahdaşlarından ayırıb böyütmək və böyüklüyə şərik çıxaraq siyasi meydanda duruş gətirə, Heydər Əliyev faktoruna qarşı dayana bilməkdən ibarətdir.
Əlbəttə ki, bütün bunlar uğur vəd etməyən perspektivsiz cəhdlərdir. Bəzi Rəsulzadəçilər isə “təsərrüfat”larını daha praqmatik üsullarla qorumağa və genişləndirməyə üstünlük verirlər.

Heydər Əliyev hakimiyyətinin maddi- inzibati resurslarından, mandatından bəhrələnir, eyni zamanda siyasi gələcəklərinin qayğsına qalaraq aradabir Rəsulzadə sevgisindən söz açırlar.

Təəssüf ki, qocaman müəllimimiz, hörmətli Şirməmməd Hüseynovun “Dövləti Məmməd Əmin Rəsulzadə qurub, Heydər Əliyev hakimiyyət qurub” fikrini də “təsərrüfat” əhəmiyyətli hesab etməmək qeyri-mümkündür.

Dövlət smetası əvvəlcədən tutulmuş tikinti-quraşdırma kompleksi, bina deyil ki, divarlarını qaldırıb, qapı-bacasını qoyandan sonra qılçalarını qatlayıb arın-arxayın oturasan.

Dövlət daim mükəmməlliyə ehtiyac duyan və can atan bir mexanizmdir. Dövlətçilik inkişafda olan bir prosesdir. Dövlətə münasibətdə söhbət yalnız kimin hansı tarixi şəraitdə nələr etmək istəməyindən və nələr edə bildiyindən gedə bilər…

Məmməd Əmin Rəsulzadə və onun silahdaşlarının Azərbaycan dövlətçiliyinə verdiyi töhfə haqda ən etibarlı mənbə elə Rəsulzadənin özüdür.

AXC-nin süqutundan sonra İosif Stalin “bu, bir il yarımlıq hakimiyyətiniz ərzində xalqa nə verə bildiniz?” – deyə Məmməd Əmin Rəsulzadədən soruşur.

“Çox şey verə bilmədik… Amma milli azadlığın nə olduğunu başa saldıq. Azca da olsa, milli istiqlal dadızdırdıq. Yüz illik əsarət dərsi ilə iki illik hürriyyət qovğası bizi özümüzə tanıtdı” – deyə Rəsulzadə cavab verir.

Həmin dövrü dəyərləndirən Heydər Əliyev Rəsulzadədən fərqli heç nə demir: “AXC gərgin şəraitdə cəmi 23 ay fəaliyyət göstərsə də, sonrakı nəsillərin yaddaşında tariximizin ən parlaq səhifələrindən biri kimi qalacaq. Ən əsası odur ki, AXC az yaşasa da, xalqımızda müstəqillik fikirlərini və azadlıq duyğularını gücləndirmiş oldu”.

Xalqa “çox şey verə bilmədiyinə” görə M.Rəsulzadəni heç kim mühakimə edə bilməz. Dövr gərgin idi. Obyektiv amillər həllediciydi.

Hər şeydən öncə, dünya güclərinin Cənubi Qafqazda müstəqil dövlətlər görmək planı yoxdu.

Subyektiv amillər təcrübə və peşəkarlıq ilə birbaşa bağlıydı.

Qeyd edim ki, bu yerdə “dövlət və hakimiyyət başqa-başqa anlayışlardır” mülahizəsi artıq keçərliliyini itirir.

Müstəqilliyini yenicə elan etmiş ölkədə hakimiyyət dövlətin mühüm, həlledici və onu tamamlayan atributu rolunu oynayır.

Hakimiyyəti qurmadan dövləti qurmaq olmur. Cümhuriyyət qurucuları məhz belə bir acı gerçəkliklə üzləşmişdilər.

Hakimiyyəti qura bilən təcrübə sahibi, hakimiyyət ustası yox idi. 23 ay ərzində 5 dəfə, demək olar, üç-dörd aydan bir hökumətin istefaya göndərilməsini başqa cür necə izah etmək olardı?

Doxsanıncı illərdə A.Mütəllibovla Əbülfəz Elçibəy də məhz təcrübəsizlikdən və səbatsızlıqdan eyni aqibətə – iflasa məhkum idilər…

Rəsulzadədən fərqli olaraq, Heydər Əliyev ictimai-siyasi və dövlət xadimidir.

Dövlət xadimi öz siyasi baxışlarını quruculuq relsləri üzərinə kökləyir, hakimiyyətini qurur və dövlət maşınını yığıb sazlayır və işlək duruma gətirir.

Mən tarixi şəxsiyyətləri qarşı-qarşıya qoymağı yanlış və zərərli hesab edirəm. Hər ikisi Azərbaycan naminə mücadilə verib. Vuruşub, döyüşüb. Müxtəlif şərtlər altında, fərqli vasitələrlə.

M.Rəsulzadə qələmilə silahlanıb. Heydər Əliyev hakimiyyətin verdiyi ən kiçik şansı belə milli maraqlarımıza yönləndirib.

Rəsulzadə bədii-fəlsəfi əsərlər yazıb. Heydər Əliyev unikal idarəçilik və dövlətçilik dərslikləri yaradıb.

M.Rəsulzadə xalqımızın milli-mənəvi böyüklüyünü tərənnüm edib. Heydər Əliyev milli-mənəvi böyüklüyümüzü siyasi müstəvidə canlandırıb və s.

Mülahizələri genişləndirmək və davam etdirmək mümkündür…

Amma mənim bəlli və birmənalı siyasi mövqeyim var. Nə və necə deməyimdən asılı olmayaraq, fikirlərim qərəzli təsir bağışlaya bilər.

Razılaşaq ki, ən etibarlı mənbə ilkin mənbədir. Heydər Əliyev haqqında özü dolğun təsəvvür yaradır.

Məmməd Əmim Rəsulzadə və silahdaşlarından fərqli olaraq, Heydər Əliyev Azərbaycan xalqına çox şey verə bildi…

Tarixi bir sənəd var: 1 oktyabr, 2003-cü il, “Azərbaycan xalqına müraciət”.

Azərbaycan Respublikasına bütövlükdə rəhbərliyinin 34, müstəqil Azərbaycan dövlətinə Prezident kimi rəhbərliyinin 10 ili tamam olduğu bu tarixi dönəmdə Heydər Əliyev deyir: «Mən öz mənalı həyatımın düz 60 ilini xalqımın bu günü və sabahı ilə yaşamışam. Bunun son on ili müstəqil Azərbaycan dövlətinə xidmətdə keçib.
Bu illərdə xalqımız və dövlətimiz üçün taleyüklü əhəmiyyət kəsb edən məsələləri həll edə bilmişik.
İlk növbədə dövlətçiliyimizin əsasını təşkil edən ictimai-siyasi sabitliyə nail olmuş, milli birlik və qanunların aliliyinə söykənən vətəndaş cəmiyyətinin təməlini qoymuşuq.
İkincisi, hər bir dövlətin, onun yaşamasının qayəsini təşkil edən ölkə iqtisadiyyatını yenidən qurmuşuq, inkişaf yoluna çıxarmışıq.
Üçüncüsü, Azərbaycan xalqının istək və arzularının ifadəsi olan, özünün bütün müvafiq təsisatlarına malik güclü, demokratik dövlətimizi qura bilmişik, onun müstəqilliyinin dönməzliyini təmin etmişik”.

Heydər Əliyev Azərbaycan xalqı üçün taleyüklü məsələni həll etməyi bacardı -müstəqilliyimizin dönməzliyini təmin etdi.

Bəzi şeyləri isə verə bilmədi: “Xaos və anarxiya dövründə Azərbaycanın pozulmuş ərazi bütövlüyünü, qaçqın və köçkünlərin öz yurd-yuvasına qaytarılması problemini hələ də həll edə bilməmişik”.

Bəzi işlərini tamamlaya bilmədi. Səbəbini izah edir. “Mənim hələ tamamlanmamış çox perspektivli planlarım var. Son vaxtlar səhhətimdə yaranan bəzi problemlər mənə imkan vermir ki, bütün bu başladığım, nəticələrini aydın gördüyüm işləri tamamlayım”.

Nikbinlik üçün əsaslar var: çünki “tamamlanmamış planlar nəticəsi və perspektivi aydın görünən işlərdir”…
Yekunlaşdırsaq, Heydər Əliyev Azərbaycan dövlətçiliyi üçün əvəzsiz xidmətlər göstərmişən Böyük Azərbaycanlıdır.
Cümhuriyyət xadimlərinin xatirəsinin əbədiləşdirilməsinə gəlincə…

Müasir və müstəqil Azərbaycan dövlətinin mövcudluğu Cümhuriyyət xadimlərinin şəninə ucalan ən böyük abidədir!
Abidənin bir şəriksiz memarı var: Heydər Əliyev.

***************************

“RƏSULZADƏ TARİXÇİ-ALİMİN ƏMİSİNİ BELƏ XİLAS EDİB” – ÖZ DİLİNDƏN

 

 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin (1918-1920) banisi, Azərbaycan siyasi mühacirətinin liderlərindən olan Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin doğum günüdür.

 
Qeyd edək ki, M.Ə.Rəsulzadə 31 yanvar 1884-cü ildə Bakının Novxanı kəndində dünyaya göz açıb. Ömrünün son günlərini Türkiyənın paytaxtı Ankarada M.Ə.Rəsulzadə 1955-ci il martın 6-da orada vəfat edib.
 
M.Ə.Rəsulzadənin həyatı, Azərbaycan xalqı üçün gördüyü işlər barədə “Sherg.az”a danışan tarixçi-alim Dilavər Əzimlinin sözlərinə görə, o, XX əsr dünya tarixində ilk sıraları bölüşən ictimai- siyasi xadimlərdən biridir:
 
“Rəsulzadə irsini hələ də tam öyrənə bilməmişik. Rəsulzadə Azərbaycan gəncliyinə bir örnəkdir. Yorulmaz insan, daim ön cəbhədə döyüşən, sona qədər mübarizə aparan, xalqı üçün çalışan şəxsiyyətdir. Rəsulzadə ailə üzvlərini bir-bir itirir, qohumları, yaxınları sürgün həyatı yaşayır, amma o, mübarizəsini dayandırmır. Maraqlıdır ki, onun ətrafındakı insanlar, əzizləri, qohumları onunla fəxr edir.
 
Rəsulzadənin Cümhuriyyəti qurana qədər də yüksək işlər görüb. Azərbaycanda ilk siyasi təşkilatı 17 yaşında məhz gənc M.Ə.Rəsulzadə yaradır. O bir kapitan kimi daim mübarizənin önündə gedir, ətrafına isə savadlı, təcrübəli ziyalıları yığıb. Onun mübarizə yoldaşları da Azərbaycan üçün böyük işlərin memarı olan şəxsiyyətlərdir.
 
Cümhuriyyətin süqutundan sonra Rəsulzadə Moskvaya, oradan da Sankt-Peterburqa aparılır. Rəsulzadənin Sankt-Peterburqdan çıxarılmasına Müsavat partiyasının gizli təşkilatı kömək edir. Təşkilatın üzvlərindən biri Rəsulzadənin həmin şəhərdə işlədiyi yerə gələrək, fars dilindən tərcüməçi lazım olduğunu deyir. Tərcümə ediləcək materialları təqdim etmək üçün Rəsulzadəni həmin idarədən kənara çıxara bilirlər. Nəticədə, onu Sankt-Peterburqdan xilas edərək, Finlandiyaya aparırlar. Mühacirət həyatı başlayan Rəsulzadə Avropa ölkələrində də bir gün dayanmır, daima mübarizə aparır. Polşada olduğu müddətdə böyük təşkilat yaradır. Bu təşkilat Azərbaycana nəzarət edir. Ramiz Abutalıbovun Fransa arxivlərindən gətirdiyi materiallar əsasında, Rəsulzadənin Polşa fəaliyyətindən bəhs edən kitab nəşr edilib. Həmin təşkilatın gördüyü işlərin qayəsi Azərbaycanın SSRİ-nin tərkibindən ayrılıb, müstəqil olmasıdır”.
 
Tarixçi qeyd edib ki, İkinci Dünya Müharibəsi dövründə də Rəsulzadə Almaniyada saxlanılan azərbaycanlı əsirləri xilas etmək üçün çalışıb:
 
“Əmim Rəsulzadəni görüb. O deyirdi ki, bir əfəndi gəlib bizi xilas etdi. Görünür, həmin əfəndi M.Ə.Rəsulzadə olub. Təəssüf ki, o, almanların Azərbaycanı müstəqil görmək istəyinin olmadığını anlayır.
 
Almaniyadakı fəaliyyətindən sonra Rəsulzadənin Türkiyədə davam edən mühacirət həyatı başladı. Burada da Rəsulzadə yorulmadan mübarizəsini davam etdirir. O, sona qədər inanıb ki, “Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz”. Bu fikirlə yaşadığına görə də, məhz ölümünə qədər üzərində Azərbaycan bayrağını gəzdirib. Həmin bayraq keçmiş prezident Əbülfəz Elçibəy Türkiyəyə səfər edərkən, Azərbaycan milli istiqlal mübarizəsinin və mühacirət mətbuatının önəmli simalarından biri olan Məhəmməd Kəngərli tərəfindən ona təqdim edildi. İndi isə bayraq muzeyində saxlanılır.
 
M.Ə.Rəsulzadənin Türkiyə həyatı çox çətin keçib. 30-cu illərdə onu SSRİ-nin tələbi ilə Türkiyə ərazisindən çıxarırlar. Amma Rəsulzadə buna görə Türkiyədən incimədi. O anlayırdı ki, Türkiyənin yaşaması Azərbaycan və Türk-Turan dünyasının yaşaması deməkdir. Bundan sonra maddi cəhətdən sıxıntılar çəkən Rəsulzadə bütün çətinliklərə baxmayaraq, mübarizəsindən dönmədi. Ona görə də bu şəxsiyyətin həyatı peyğəmbərlərin həyatına bənzər həyatdır”.
 
Rəsulzadəni “Azərbaycanın bayrağı”, “Azərbaycan Cümhuriyyəti” adlandıran D.Əzimli diqqətə çatdırıb ki, üçrəngli bayrağı da siyasi doktrina şəklinə salan məhz Rəsulzadə olub:
 
“Bu ideya Mirzə Fətəli Axundovdan başlayaraq, Əli bəy Hüseynzadə tərəfindən ortaya atılıb və doktrina kimi M.Ə.Rəsulzadə tərəfindən işlənib. Rəsulzadənin “Bir kərə yüksələn bayraq, bir daha enməz” fikirləri hər kəsin dilindədir.
 
Təfəkkürümüzü dəyişməli, onların təfəkkürünə yaxın olmalıyıq. Biz Azərbaycan Cümhuriyyətinin, Rəsulzadə kimi ziyalıların irsinin davamçısıyıqsa, bu irsi tamamilə bərpa etməliyik. Bu bərpa onların təfəkkürü ilə, ancaq Azərbaycan dövlətçiliyinə, bu millətə xidmət etmək deməkdir”.
 
Dilavər Əzimli bu ilin “Cümhuriyyət ili” elan olunduğunu xatırladıb və 100 illiyin qeyd olunması ilə bağlı təkliflərini səsləndirib:
 
“Cümhuriyyətin 100 illiyi ilə bağlı ölkə başçısının sərəncamını dəstəkləyirəm. Amma əlaqədar təşkilatlar bu sərəncamı həyata keçirməli, ciddi işlər görməlidirlər. Hesab edirəm ki, Rəsulzadənin bugünkü doğum günü təntənəli qeyd olunmalı idi. Televiziya və, radiolarda verilişlər hazırlanmalı, müzakirələr açılmalı idi. Tək Rəsulzadənin şəxsiyyətinin təqdimatı ilə bağlı deyil, onun ideologiyası, yazdığı əsərlər Azərbaycan xalqı üçün qoyduğu irs təhlil edilməli, cəmiyyətə təqdim edilməlidir. O Azərbaycanın, Turan dünyasının milli ideologiyasını ortaya qoyub. Rəsulzadə tək Azərbaycandan deyil, Türküstandan Rusiya Dövlət Dumasına deputat seçilib. Güney Azərbaycanı, xüsusilə Səttərxanın qəhrəmanlığını yüksək qiymətləndirən şəxsiyyətin bu haqda önəmli məqalələri var. Rəsulzadə Kəngər körfəzinə çıxışı olan Böyük Azərbaycanın milli ideologiyasını hazırlayıb. Rəsulzadəyə olan sevgi Azərbaycanla məhdudlaşmayıb. Bütün region xalqları Rəsulzadəni sevib, dünya onun şəxsiyyətinə hörmət edib. Türk-müsəlman dünyasının 7-8 liderindən biri olan Rəsulzadəni təəssüf ki, beynəlxalq auditoriyaya təqdim edə bilmirik. Dünyada tayı-bərabəri olmayan bir siyasətçini Azərbaycan yetişdirib.
 
Siyasi xadim, İranda Məşrutə inqilabının iştirakçısı olan ziyalı Seyid Həsən Tağızadə Rəsulzadə haqqında deyirdi: “Mahatma Qandi Hindistan üçün nə edibsə, Rəsulzadə də Azərbaycan üçün o cür böyük işlər görüb”. Mahatma Qandi Hindistanı azad etdi. Məhəmməd Əmin Qandi dövlətçiliyi az qala unudulan ölkədə demokratik dövlətçiliyi, müasir sistemi ortaya qoydu. Ona görə biz Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illiyini yüksək səviyyədə keçirməli və Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin fəaliyyətini layiqincə işıqlandırmalıyıq.
 
Cümhuriyyət bağının salınması təklif edilir. Bu, çox gözəl təşəbbüsdür. Fikrimcə, Rəsulzadə muzeyi də yaradılmalıdır. Məsələn, Gürcüstanda gürcülərin cümhuriyyətinin banisi olan şəxsin muzeyi yaradılıb. Bütün bunlar tarixi məsələlərdir. Biz Babək, Şah İsmayıl Xətai və s. tarixi şəxsiyyətlərin Azərbaycanın tarixi simaları olduğunu təsdiq etmək üçün döyüşürük. Rəsulzadə kimi şəxsiyyətlərə bu gün yüksək qiymət verilməsə, onlar azərbaycanlı kimi dünyaya tanıdılmasa, 100-200 il sonra yenə həmin problemlər ortaya çıxacaq. Bunun qarşısını indidən almalıyıq”.
 
M.Ə.Rəsulzadənin əsərlərinin yenidən çap olunmasına da toxunan tarixçi-alim buna böyük ehtiyac olduğunu diqqətə çatdırıb:
 
“Rəsulzadə niyə Azərbaycan adının üzərində dayandı? Bunu gənclik bilməlidir. Şimali Azərbaycan böyük Azərbaycanın kiçik hissəsidir. Amma dövlətə bu adı seçməklə Rəsulzadə böyük coğrafiyanı millətə yenidən tanıtdı. Onun əsərlərinin yenidən çap olunması, öyrənilməsi bu kimi vacib məsələləri bir daha vurğulayacaq. Ali və orta məktəblərdə Azərbaycan Cümhuriyyəti irsi xüsusi öyrənilməlidir. Çünki bu bizim dövlətçilik tariximizdir.
 
Təklif budur ki, biz dövlət olaraq Rəsulzadənin abidəsinin üzərində böyük türbə yaratmalıyıq. Onun məzarının Azərbaycana gətirilməsinin tərəfdarı deyiləm. Çünki o, bütün türk dünyasına məxsus şəxsiyyətdir. Azərbaycanın xoşbəxt gələcəyi Türkiyə ilə qardaşlıqdan keçir. Bu mənim fikrimdir”.

araz.az xəbər portalı.