WhatsApp Image 2019-07-04 at 03.28.01.jpegDünyanın qabaqcıl ölkələri sırasındakı Azərbaycanın dağ-mədən və kimya sənayelərinin sürətlə inkişaf etməsi, mineral-xammal ehtiyatları əhəmiyyətinin durmadan artması onun iqtisadi qüdrətindən xəbər verən əsas amillərdəndir. Ölkə ərazisində illərdi yaradılan mineral-xammal bazasının mövcud vəziyyəti, göz önündəki möhtəşəm uğurları, aydın görünən perspektivləri bu sahəyə, milli və xarici investisiyaların cəlb olunması ilə, dünya sənayesinə inteqrasiya üçün geniş imkanlar açıb. İndi, karbоhidrоgеn еhtiyatlarla zəngin Azərbaycanda həyata keçirilən və hər biri özünün müxtəlif həcminə, əhatəliyinə görə fərqlənən bütün texnogen proseslərin dövlətin iqtisadiyyatına və əhalisinə faydası danılmazdır. Bütün bunlar, bu istiqamətli nəhəng layihələrin icrasına start verildiyi gündən həyata keçirilən prоsеslər zamanı özünü açıq-aydın büruzə verir.
Bu yerdə, onu da qeyd etmək vacibdir ki, dağ-mədən və kimya sənayelərinin inkişafının dövlətə və əhaliyə faydası ilə yanaşı, ətraf еkоlожi və sоsial mühitlərə zərərləri də danılmazdır. Məhz buna görədir ki, təbii sərvətlərdən istifadənin fəsadlarını azaltmağın vacibliyi, onun yaranma səbəbləri, ondan çıxış yolları, eləcə də ətraf mühitin qorunmasının, insanların sağlamlığının və cəmiyyətin təhlükəsizliyinin səmərəli şəkildə təminatı məqsədilə, təbiəti-mühafizə və təbii ehtiyatlardan istifadə sahəsində vahid elmi-texniki siyasətin həyata keçirilməsi və mühüm mühafizə tədbirlərinin görülməsi dövlətimizin bütün milli proqramlarında əsas məsələ kimi qarşıya qoyulur.

Əhəng ən qədim yapışdırıcı maddə kimi tarixə düşdüyü və hələ eramızdan 2500 — 3000 il əvvəl insanlara məlum olduğu səbəbindən, müasir dövrdə onun istehsalı prosesləri bizə həmişə olduqca sadə görünüb. Lakin əhəng istehsalının dövlətə və insanlara böyük faydaları barədə çox şey bilsək də, bu prosesin ətraf еkоlожi və sоsial mühitlərə vurduğu ciddi ziyanlardan məlumatsız olmuşuq.
Elə, eramızdan əvvəl insanlara məlum olan havada bərkiyən əhəngin istehsal prosesinə baxmaq kifayətdir ki, dediklərimiz öz təsdiqini tapsın. Tərkibində gil qarışığı altı faiz olan karbonat və maqnezit süxurlarının yandırılıb, karbon qazının mümkün qədər tam ayrılması şərti ilə alınan və tərkibi əsasən CaO-dan ibarət olan, möhkəmliyini ancaq hava şəraitində artıran məhsul havada bərkiyən əhəng adlanır. İstehsal prosesinin sadəliyi və sərfiyyatı, keyfiyyət şüurunun inkişaf etməmiş olması səbəbi ilə, əhəng ölkəmizdə bir çox adam və ya müəssisə tərəfindən nəzarətsiz bir şəkildə istehsal edilir. Bu səbəbdən, ətraf mühitə və istehlakçıya zərər verən bu vəziyyətə ən qısa zamanda müdaxilə edilməlidir. Belə olarsa, ölkəmizdə müasir əhəng istehsal texnologiyaları sayəsində, keyfiyyətli əhəng istehsal edən müəssisələrin daha da çoxalmasına imkan yaranacaq.
Havada bərkiyən əhəngin sönməmiş daş parçaları, sönmüş toz, sönməmiş üyüdülmüş, əhəng xəmiri, əhəng südü, karbonat əhəngi, hidrat əhəngi halında müxtəlif çeşidləri məlumdur. Sönməmiş daş parçaları halında olan əhəng müxtəlif ölçülü iri və xırda hissələrin qarışığından ibarətdir. Kimyəvi tərkibini, əsasən, CaO və MgO təşkil edir. Sönməmiş üyüdülmüş əhəng isə, toz halında olur və əhəng parçalarının xırdalamasından alınır. Sönmüş toz halında əhəng topa və yaxud poroşok halında olan əhəngin az su ilə qapalı tutumlarda söndürülməsindən alınır. Bu dispers halda materialdır. Kimyəvi tərkibi kalsium-hidroksid (Ca(OH)2), maqnezium-hidroksid (Mg(OH)2) və az miqdarda kalsium karbonat (CaCO3) qarışığından ibarətdir. Əhəng xəmiri əhəng toplarının və üyüdülmüş sönməmiş əhəngin çoxlu su ilə söndürülməsindən alınır. Alınmış plastik xəmirdə 50 – 55 faiz kalsium və maqnezium hidroksidi, 50 – 45 faiz mexaniki qarışıq və adsorbsiya olunmuş su olur. Əhəng südü isə, sönməmiş əhəngə daha çox su əlavə etdikdə alınır.
Karbonat əhəngi də, sönməmiş əhəng parçaları ilə az miqdarda karbonat materiallarının narın üyüdülməsindən alınır. Bu qarışıq toz halında olub, sönməmiş əhənglə, maqnezitli əhəng daşı suxurlarından ibarətdir. Karbonat əhəngində sərbəst kalsium və maqnezium oksidlərinin miqdarı 30 faizdən az olmur. Hidrat əhəngi yüksək narın toz olaraq, tikə və üyüdülmüş əhənglərin müəyyən miqdarda su və yaxud buxar vasitəsi ilə söndürülməsi nəticəsində, kalsium və maqnezium oksidlərinin onların hidratlarına çevrilməsi nəticəsində alınır.
Prosesin elmi əsaslarla həyata keçirilməsi, qaydaları, bu zaman istifadə olunan materiallar haqqında da, bilgilər çoxdur. Məsələn, bilirik ki, əhəng daşı kimyəvi cəhətdən (CaCO3 ) kalsium karbonatdan ibarət çökmə süxur, daha doğrusu, onun kristalik modifikasiyalarından biri olan kalsitdir. Əhəngdaşı böyük bərkliyə malikdir və qədimdə onu daş tikililərdə material kimi istifadə edirdilər. Onun üzərində balıqqulağı izləri aydın görünür.Bu süxurun yaranmasında daşlaşmış heyvan qalıqları iştirak edir. Bu da bir fərziyyə deyil ki, Xeops ehramı əhəngdaşından tikilib. Böyük Moskva knyazlığında olan əksər məbədlərin Myaçkov əhəngdaşı ilə inşası danılmazdır. Bu əhəngdaşı Moskva çayı yaxınlığında yerləşən Myaçkov kəndində çıxarılırdı və xüsusi gəmilərdə tikinti aparılan məkana daşınırdı. Əbəs yerə Moskva qədimdə ağ daşdan tikilmiş şəhər adlandırılmır. Hal-hazırda əhəngdaşı sement istehsalında xammal kimi, metallurgiyada flüs (metallurgiyada flüs qarşıqların, məsələn, P2O5 və SiO2-ni əriyən şlaklar şəklində birləşdirmək məqsədilə, xəlitəyə daxil edilən maddəyə deyilir) kimi, kimya sənayesində sodanın, xlorlu əhəngin, kalsium karbidin istehsalında geniş tətbiq edilir. Əhəng daşını içindəki gilin miqdarından aslı olaraq, yalnız havada bərkiyən hava əhəngi (yağlı əhəng) və həm havada, həm də suda bərkiyən su əhəngi (hidroliz əhəng) kimi, iki qrupa bölmək olar. Azərbaycanda əhəng daşı yataqları əsasən Qaradağ rayonunda geniş yayılıb.
Əhəng daşı bişirilən zaman, istilik 1000 °C-ni keçməzsə, əldə edilən əhəng söndürülməmiş hesab olunur və su ilə qarışdırılan zaman, asan şəkildə sönər. Əgər əhəng daşı uzun müddət 1400-1500 °C-də bişirilərsə, o zaman bərk əhəng alınar ki, bunun da istifadəsi geniş yayılmayıb. Əhəng emalında iki mərhələ vardır: bişirilmə və söndürülmə. Əhəng daşını bişirdikdən sonra, istifadə etmək üçün, mütləq şəkildə söndürmək lazımdır. Bunun üçün əhəngin 1/3-i qədər su qatmağa ehtiyac vardır. Azərbaycanda əhangdaşı yataqları Qaradağ rayonunda daha çoxdur.
İstehsal prosesi zamanı, yəni,
əhəngdaşı söndürülən zaman bu məqamlara diqqət önə çəkilir, çünki sönmə zamanı məhsulun 100 faiz miqdarında həcminin artması müşahidə olunur. Buna görə də, əhəngin söndürülməsinə xüsusi diqqət etmək lazımdır. Bu, təmir və tikinti zamanı, sönməmiş əhəngin sönməsi nəticəsində, tikilən binada baş verə biləcək çatlama və sınmaların qarşısını tam ala bilər.
Əhəngin söndürülməsi prosesində istilik 300-400 °C-yə qədər qalxa bilər. Bu zaman, yəni, suyun buxarlanması nəticəsində əhəng yenidən kalsium karbonata çevrilə bilər. Bunun baş verməməsi üçün, temperaturu 100 °C ətrafında saxlamaq və daima suyun miqdarını tənzimləmək lazımdır.
Hava ilə təmas nəticəsində bərkiyən əhənglər üç mərhələdən keçməklə, istifadəyə tam hazır olur. Bu səbəbdən, quruma, kristallaşma, havadakı karbon qazı ilə birləşərək, karbonatlaşma mərhələlərinə diqqət önəmlidir. Çünki
karbonatlaşmayan əhəng uzun müddətli deyildir. Su ilə təmas nəticəsində yuyula bilər. Lakin bu növ əhəngdən daha praktik suvaq əldə etmək üçün istifadə oluna bilər. Bu zaman normal sementə nisbətən, çatlamaya davamlı suvaq əldə etmiş olarıq. Havada bərkiyən əhəng istehsalında xammal kimi tərkibi kalsium-karbonatdan ibarət olan bütün təbii materiallardan (əhəngdaşı, təbaşir, əhəng tufları, mərmər və s.) istifadə oluna bilər. Kalsium-karbonatın tərkibi 56 faiz CaO-dan, 44 faizi isə, CO2-dən ibarətdir.
Əhəng daşının tərkibində kalsium-karbonatdan başqa, az miqdarda müxtəlif qatışıqlar (gil, kvars, qum, dolomit, pirit, gips və s.) da ola bilər. Ən təmiz əhəngdaşlarının tərkibində isə, 3 faizə qədər başqa qatışıqlar olur. Ümumiyyyətlə, əhəngdaşlarının tərkibində 6 faizə qədər gil, 7 faizə qədər MgCO3 (dolomitləşmiş əhəngdaşlarında 7 faizdən çox), merkelli əhəngdaşlarının tərkibində isə, 7 faizə qədər MgCO3 və 6-20 faiz gil ola bilər. Yuxarıda adları çəkilən süxurların tərkibində gil qatışıqlarının miqdarı 6 faizdən çox, yandırma nəticəsində gil qatışıqlarının miqdarı 6 faizdən çox olduqda, yandırma nəticəsində hidravlik əhəng alına bilər.
Geniş yayılmış karbonat süxuru olan kalsium-karbonata, təbiətdə, kalsit və araqonit mineral kimi rast gəlinir. Kalsit adi tempraturda zəif xlorid turşusu şəraitində həll olaraq, karbon qazını asanlıqla ayırır. Araqonit də az yayılmış mineraldır. Qızdırıldıqda, kalsitə çevrilərək dağılır və toz halına düşür.
Dolomit süxurlarının tərkibində isə, gil, qum, dəmir, qatışıqlar var.
Ümumiyyətlə, əhəng istehsalında tətbiq olunan karbonat süxurları kimyəvi tərkibinə görə 5 sinfə bölünür. Hər sinfə aid materiala verilən tələblər cədvəl üzrə müəyyən edilib. Həmin cədvələ görə, havada bərkiyən əhəngin istehsalında
dənəvər kristalik mərmər növlü əhəngdaşıından, eləcə də sıx kristalik və yumşaq əhəngdaşından, təbaşirdən,
əhəngdaşı mufundan, balıqqulağı əhəng daşından, o cümlədən bolonit, travertin (istehsalat qalıqları) adlı bir neçə növ əhəng süxurlarından istifadə edilir.
Əhəng istehsalında tətbiq edilən xammalın təxmini təsnifatı da, cədvəl üzrə müəyyən edilir. Orada adları qeyd olunan süxurlardan biri olan mərmərin tərkibi CaCO3 və ya CaCO3*MgCO3-dən ibarətdir və ən təmiz xammal hesab olunur. İnşaatda üzlük materialı kimi işləndiyi üçün, əhəng istehsalında, mərmər demək olar ki, istifadə olunmur. Sıx quruluşlu əhəng daşı isə, əhəng istehsalında geniş tətbiq olunur. O xırda dənəli kristalik quruluşlu olub, yüksək möhkəmliyə malikdir. Təbaşir yumşaq, kövrək süxurdur və çox asanlıqla parçalanır. Çox tez parçalandığı üçün, şaxta sobalarında yandırıldıqda, iri parçalar arasındakı boşluqlar tutulur və yanma prosesi çətinləşir. Odur ki, təbaşir adətən fırlanan sobalarda yandırılır.
Əhəngdaşı tufu məsaməli materialdır. Möhkəmliyindən aslı olaraq, şaxta tipli və ya fırlanan sobalarda yandırıla bilər. Mənşəcə, əhəngdaşı tufu olan travertin adlı süxur respublikanın Şah taxtı yatağında və Kəlbəcər bölgəsində mövcuddur. Balıqqulağı əhəngdaşı isə, kalsium-karbonat ilə sementləşmiş balıqqulağından ibarətdir. Bunun sıxılmaya möhkəmliyi nisbətən azdır, çünki orta sıxlığı zəifdir. Qaradağ rayonunda balıqqulağı əhəngdaşı əsasında işləyən əhəng zavodu fəaliyyət göstərir. Dolomitləşmiş əhəng daşı və dolomit, fiziki mexaniki xassələrinə görə, sırf əhəng daşlarına oxşayır. Dolomitin möhkəmliyi əhəng daşına nisbətən daha çoxdur. Naxçıvanın Nehrəm kəndində və Şamaxı rayonunda dolomit yataqları mövcuddur. Respublikada fəaliyyət göstərən iki müəssisənin havada bərkiyən əhəngin istehsalında işlətdiyi süxurların kimyəvi forması da, cədvəl üzrə müəyyənləşdirilib.
Havada bərkiyən əhəngin istehsalında metallurgiya, kimya və başqa sənaye sahələrində, həmçinin tikintidə tətbiq olunan karbonat süxurlarının qalıqlarından da istifadə etmək olar. Bəzən şəkər və soda istehsalı tullantısından (kalsium-hidroksid) istifadə edilir. Əhəng yapışdırıcı maddələrin istehsal sahəsində çoxsaylı olması, məhz xammalın yer qabığında geniş yayılması ilə izah edilir.
Havada bərkiyən əhngin isthsal texnologiyası, alınan məhsulun xassələri, xammalda olan qaqrışıqların növündən, miqdarından, onların müntəzəm yayılmasından və hissəciklərin ölçülərindən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. Göstərilən amillər əhəngalma texnologiyasının parametrlərini, yəni yandırma sobasının tipini, yanmanın optimal tempraturunu, müddətini, məhsulun keyfiyyətini və s. müəyyən edir. Havada bərkiyən MgO-nun miqdarının 5 – 8 faizə qədər olması, məhsulun xassələrinə nisbətən az təsir edir. Maqnezium oksidin miqdarı yüksəldikcə, əhəng zəif hidravlik xassəli maddəyə çevrilir. Havada bərkiyən əhəngin mühüm xassələrindən biri, bir kiloqram əhəngi söndürdükdə alınan əhəngin həcm miqdarı ilə təyin olunur. Əhəng xəmirinin çıxımı çox olarsa, onun plastikliyi və qum tutumu da çox olur. Belə əhənglərə yağlı, çıxımı az olan əhənglərə isə, yavan əhəng yapışdırıcısı deyilir. Bəzən üyüdülmüş sönməmiş əhəngə və hidrat əhənginə narın xırdalanmış mineral əlavələr qatılır. Ukraynanın Odessa şəhərində qum və çınqıl olmadığından, yol tikintisi zamanı sönməmiş əhəngdən istifadə olunur.
Alınma şəraitindən və tərkibindən asılı olaraq, sönməmiş əhəngin sıxlığı müxtəlif olur. Göstərilən amillərdən asılı olmaqla, bərabər əhəngi 800℃ tempraturda yandıqda, onun orta sıxlığı 1,6 olduğu halda, 1300 ℃ tempraturda uzun müddətli yanmadan sonra, orta sıxlıq daha da artır.
Havada bərkiyən əhəngin ən vacib xassələrindən biri onun plastikliyidir.
Əhəngin plastikliyi onun narınlıq dərəcəsindən və su saxlama qabliyyətindən asılıdır. Kalsium hidroksidin çox narın hissəcikləri qum dənələrinin aralarında bərabər paylanaraq, onların bir-birinə sürtünmə dərəcəsini azaldır, məhlulun (əhəng-qum və əhəng-sement-qum) kərpicin və ya digər hörgü daşlarının üstündə asan yayılmasını təmin edir. Bütün bunlar onların su və susaxlama tələbatları ilə ölçülür.
Normal, çox yanmış əhəngin hidratasiyasının yubanması, həmçinin qeyri-bərabər dəyişməsi də müşahidə olunan hallardandır. Yığılma və genişlənmə, tempratur dəyişiklikləri nəticəsində deformasiya, həcmin qeyri-bərabər genişlənməsi ən arzuolunmaz haldır. Belə ki, CaO-nun və MgO-nun lazımsız artıq yanmış hissələri, artıq bərkimiş əhəng betonu içərisində hidratasiya edərək, tutduqları həcmləri qeyri-bərabər genişləndirirlər. Bu mənfi halın qarşısını almaq üçün, əhəngi ələmək və sönmə prosesinin tam getməsi üçün, onu barabanda təziq altında aparmaq daha məqsədəuyğundur. Sönmüş əhəng əsasında hazırlanmış məhlul bərkiyərkən, yığışmaya uyğunlaşır. Məhlulda su və əhəngin miqdarı çox olduqda, bərkimə vaxtı onun yığışması daha çoxdur. Əhəngin tutma və bərkimə prosesləri başlayan andan, onda tempratur dəyişməsi nəticəsində deformasiyalar müşahidə olunur.
Əhəngin narınlığı artdıqca və əhəng-su nisbəti azaldıqda, istilik ayırma və deformasiyanın artması daha sürətlə müşahidə olunur. Qış vaxtı əhəngdən istifadə olunarkən, onun intensiv isti ayırması müsbət haldır. Əhəng əsasında hazırlanmış məhlul və betonun möhkəmliyi, əsasən, onun bərkimə şəraitindən, eləcə də onun aktivliyindən və əhəng su nisbətindən aslıdır. Əhəng məhlullarının hava şəraitində bərkiməsi olduqca əlverişlidir. Belə şəraitdə kalsium-hidroksidin havada olan karbon qazı vasitəsi ilə karbonlaşması, yəni CaCO3-nun əmələ gəlməsi baş verir və uzun illər davam edir.
Onu da qeyd edək ki, əhəngin yandırılması, karbonat süxurlarının yanma nəticəsində parçalanması dönər prosesdir. Havada bərkiyən əhəng istehsalında yandırma mühüm proses hesab olunur. Əhəng yandırmaq üçün, müxtəlif sobalar tətbiq olunur — şaxta, fırlanan həlqəvari və yerüstü sobalar. İşlənmə prinsipinə görə, sobalar fasiləli və fasiləsiz olmaqla, 2 qrupa bölünür. Şaxta, həlqəvari və fırlanan sobalar fasiləsiz, yerüstü sobalar isə, fasilə ilə işləyir. Şaquli şaxta sobaları ən geniş yayılmış növdür. Bu sobalar hər növ yanacağın istifadə olunması və az yanacaq tələb etməsi ilə, xarakterizə olunur. Xammalın möhkəmliyi az olduğu üçün, şaxta sobaların istismarı mürəkkəbləşir. Şaxta sobaları öz kəsiyinin həndəsi formasına görə, dairəvi və düzbucaqlı, şaquli kəsiyinə görə isə, müxtəlif ola bilirlər. Əhəng istehsalında sobaya yanma üçün lazım olanların verilməsi və yanmış qazların sobadan xaric edilməsi həlledici texnoloji əməliyyat hesab olunur. Əhəng istehsalında texnoloji əməliyyatlardan biri də, materialın şaxtaya doldurulmasıdır. Əhəngdaşı yanacaq yükləyiciyə çalovlu qaldırıcı vasitəsi ilə verilir. Materialın şaxtaya düzgün doldurulması yanmanın normal getməsini təmin edir. Əhəngin şaxtadan xaric edilməsi, müasir zavodlarda da, müxtəlif konstruksiyalı təkmilləşdirilmiş qurğularla həyata keçirilir.
Nadir hallarda əhəng istehsalında fırlanan sobalardan istifadə edilir. Belə ki, bu cür sobalarda məhsuldarlıq çox, alınan əhəngin keyfiyyəti yüksək olsa da, yanacaq sərfi başqa tip sobalara nisbətən 30 faiz çoxdur. Yanacaq sobaya forsunkalar vasitəsi ilə püskürülür. Bərk yanacaqdan istifadə etdikdə, təbiidir ki, onu toz halına salmaq lazımdır. Bərk yanacaqdan istifadə etməyin mənfi cəhəti ondan ibarətdir ki, yanma nəticəsində əmələ gələn külün bir hissəsi məhsula qarışaraq, onu çirkləndirir. Yanacaq çox kül verirsə, sobada halqalar əmələ gəlir ki, bu da yanma prosesini çətinləşdirir. Odur ki, fırlanan sobalarda maye və qaz yanacağından istifadə etmək daha məqsədəuyğundur. Bu cür yanacaqlardan istifadə etdikdə, sobanın məhsuldarlığı və məhsulun keyfiyyəti daha da artır.
Əhəng istehsalının xammalı əhəng daşıdır. Əhəngdaşları tərkibində yüksək kalsium və dolomit olmaqla, iki sinifə bölünür. Dolomitik əhəngdaşları meydana gəldiyi yerlərdə, — istifadə sahələrinə görə, — 40 növ əhəngdaşı vardır. Bitumlu, təbaşir, kimyəvi, dəmirli, litografik, flux, qalıqlı, şüşədaşı, hidravlik, mərmər, marl, oolitik, silikatlı əhəng, travertin əhəngdaşları onların ən çox tanınanlarıdır. olaraq sayıla bilər. Maraqlıdır ki, əhəng daşı da, tənəzzüllə üzləşir və bu, qabıqdan içəriyə doğru xarici təsirlərlə meydana gəlir. Buna görə də, əhəng daşının ölçüsü böyüdükcə, əhəngləşmə temperaturu artırılmalıdır. Xarici qabığın kalsifikasiya temperaturu və nüvənin əhəngləşmə temperaturu 150-350 ° C arasında dəyişir. Praktikada əhəngləşmə 1050-1200 ° C arasında aparılır. Əhəng daşının lazım olan minimum temperaturundan daha yüksək temperaturlarda kalisifikasiya edilməsinin əsas səbəbi, əhəngləşmənin sürətinin istiliklə və soba tutumu ilə artmasıdır. Ancaq əhəngləşmədə əldə ediləcək əhəng reaktivitesi azalacağından 1200°C-dən yüksək temperatur, xüsusi hallar istisna olmaqla istifadə olunmur. 100 faiz saflığında 1 kiloqram əhəng əldə etmək üçün, nəzəri olaraq, 733 kcal / kq CaO istilik enerjisi tələb olunur. Buna görə də, Avropada və ölkəmizdə əhəng istehsalında tez-tez çox müxtəlif növ şaquli sobalardan istifadə edilir. Paralel axın sobalarının ən məşhurları Maerz sobalarıdır və bunlar bir-birinə bağlı 2 və ya 3 soba cisimlərindən ibarətdir. Bu sobanın fırınlarında yanacaq bir sobaya 12-15 dəqiqə müddət ilə verilir. Bu sobadan çıxan isti qaşlarla, digər sobadakı əhəng daşı ön istilətməyə tabe tutulur, yandırma müddəti tamamlandığında, digər firına yanacaq verilir. Kalsifikasiya bu qaydada alternativ olaraq həyata keçirilir. Maerz və fırlanan sobalarda yumşaq bişmiş yüksək aktiviteli əhəng alına bilər, tərs axınlı şaquli soba tipləri ilə, yüksək reaktiviteli əhəng bişirmək olduqca çətindir. Bu sobalarda orta sərtlik və ağır bişirilmiş əhəng istehsal edilə bilər.
Sonda, bildirək ki, ölkəmizin ətraf mühit sektorunda bu sahədən əhali istifadəsi, demək olar ki, əhəmiyyətsizdir. Halbuki, faydalı istifadə üçün, araşdırılması vacib mövcud əhəng istifadə sahələri daha çoxdur. Məsələn, ilk öncə, metallurgiya sənayesində bazik refrakter istifadə polad təsislərində MgO ehtiva edən, dolomitik duzlaşmanı refrakter ömrünü uzatmaq məqsədilə istifadə edilməsi, daha sürətli reaksiya üçün qranullar və toz əhəng istifadəsinin artırılması (əvvəlcə elektrik ark ocaqlı polad təsislərində və oksigen konverterlerində), aşağı pelet istehsalı üçün, bentonit əvəzinə sökülmüş toz əhəngdən istifadəsi (məsələn, divrigi dəmir filizi pelletizasiya zavodunda) məqbul hesab olunan imkanlar var. Lakin bunun üçün, yüksək kükürd kömürlü melaslı əhəng, yanmış kükürd azdır.
Kalsium silikat kərpic, təbii sodadan (TRONA) kostik soda, dəniz suyundan MgO, liman çöküntüsü, yağ və ağır metallar hesabına, plomb və bağlama maddəsi olaraq, istifadə edilmək üçün, çökəldilmiş kalsium karbonat (PCC) istehsalı üçün də, imkanlar var. Baca qazı arıtmasında SO2, HCl və Hg sorbenti olaraq əhəngin, əhəngli çirkab su ilə təmizləyici evlərin gübrə kimi sabitləşdirilməsi və istifadəsi belə mümkündür.
Ümumiyyətlə, müstəqil Azərbaycan Respublikasında müasir inkişaflı əhəng istehsalına, əvvəllər MDB ölkələrində heç vaxt tətbiq edilməyən ən son avadanlıq və texnologiyalar əsasında start verilib. Bu sahədə texnoloji proseslərin işlənib, hazırlanmasına və avadanlıqların layihələndirilməsinə qərb mütəxəssislərinin, eləcə də “AAC” şirkətinin əməkdaşlarının cəlb olunmasının yeniliklər gətirməsinin müsbət nəticələri də, göz önündədir. Bu da ona dəlalət edir ki, ölkəmizdə əhəng istehsalı özünün çiçəklənmə dövrünü yaşayır.

Elçin ABBASOV,
Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universitetinin kimya texnologiyaları fakültəsinin tələbəsi.

araz.az xəbər portalı.